„Władcy mądremu, czujnemu stróżowi wiary, umiłowanemu wodzowi duchowieństwa” – w taki sposób kardynał Désiré-Joseph Mercier zadedykował rekolekcje wygłoszone klerykom seminarium archidiecezji mecheleńskiej samemu Piusowi X. Dedykacja ta stanowić może najlepsze podsumowanie pontyfikatu Giuseppe Melchiorre Sarto (1835-1914), uważanego za jednego z największych papieży XX wieku. Kojarzony z katolickim antymodernizmem, encykliką „Pascendi Dominici Gregis” i odnową formacji seminaryjnej, Pius X uchodzić może za wzór papieża-reformatora oddanego odnowie życia religijnego i społecznego.
Kapłan
Wesprzyj nas już teraz!
Giuseppe Melchiorre Sarto pochodził z ubogiej chłopskiej rodziny, w wieku 15 lat otrzymał tonsurę z rąk biskupa Treviso (patriarchat Wenecji), dzięki stypendium naukowemu diecezji ukończył z wyróżnieniem studia teologiczne i filozoficzne. Święcenia kapłańskie otrzymał w wieku 23 lat. Przez dziewięć lat pełnił funkcję kapelana w Tombolo, dał się poznać jako gorliwy duszpasterz i kaznodzieja, szczególną wagę przykładając do formacji religijnej dorosłych. W 1875 roku został kanonikiem kapituły katedralnej w Treviso, pełnił funkcję kierownika duchowego, rektora i egzaminatora w seminarium diecezjalnym.
W 1884 roku został wyniesiony do godności biskupa diecezji Mantui, gdzie skoncentrował swoje wysiłki duszpasterskie na właściwej formacji kleryków i duchowieństwa. Przez pewien czas sam wykładał seminarzystom teologię dogmatyczną i moralną, upowszechniał znajomość „Summy Teologicznej” i filozofii Akwinaty. Odznaczał się szczególnym przywiązaniem do chorału gregoriańskiego; popularyzował go wśród duchowieństwa i kleryków, uczestnicząc m.in. w próbach seminaryjnej scholi. Przywiązanie do studiów kościelnych, formacji religijnej duchowieństwa i świeckich, upowszechnienie chorału gregoriańskiego – to program duszpasterski, który towarzyszył mu także po objęciu metropolii weneckiej. Zasłużył się też rozwinięciem studiów nad prawem kanonicznym.
Papież
Obejmując Stolicę Piotrową w 1903 roku określił swój program w encyklice „E supremi apostolatus” – celem pontyfikatu miała być odnowa życia kościelnego i religijnego społeczeństw. Ludzkość należało przywrócić „do posłuszeństwa Kościołowi; Kościół zaś odda ją Chrystusowi, Chrystus wreszcie – Bogu”. U progu XX wieku biskup Rzymu wezwał do przeciwstawienia się laicyzacji, by „przywrócić odwieczną godność najświętszym prawom i radom Ewangelii; podnosić wysoko prawdy, głoszone przez Kościół i streszczające jego naukę o świętości małżeństwa, o wychowaniu i nauczaniu młodzieży, o władaniu i użyciu dóbr doczesnych, o obowiązkach tych, którzy zarządzają sprawami publicznymi; przywrócić wreszcie należną równowagę między różnymi warstwami społecznymi, odpowiednio do praw i urządzeń chrześcijańskich”. Program ten papież realizował konsekwentnie.
Od początku zajął się reorganizacją Kurii Rzymskiej i podniesieniem formacji doktrynalnej kleru i świeckich. Przygotował dla diecezji rzymskiej katechizm, znany dziś powszechnie jako Katechizm Piusa X, odznaczający się jasnym, precyzyjnym i bogatym wykładem zasad wiary chrześcijańskiej. Udział w Kulcie Bożym, w publicznej modlitwie Kościoła papież traktował jako pierwszą i zasadniczą szkołę wiary, która powinna być wolna od wszystkiego, co „daje powód do niechęci lub zgorszenia, co przede wszystkim obraża powagę i świętość obrzędów” (Motu Proprio Tra le Sollecitudini, 1903). Z tych też powodów już w pierwszym roku swego pontyfikatu Pius X zajął się odnową śpiewu i sztuki kościelnej, ustalając zasady autentycznej muzyki kościelnej (świętość, dobroć form, powszechność) zaczerpnięte z katolickiej liturgii. Papież wskazał na chorał gregoriański, jako na starożytny liturgiczny śpiew kościoła rzymskiego, jak i na śpiew polifoniczny, uświęcony wielowiekową tradycją. Zalecał częste przystępowanie do sakramentów, „przyśpieszył” pierwszą komunię dzieci przez obniżenie wymaganego wieku do 7 lat. Zachęcał duchowieństwo do wysiłków nad osobistą formacją, do sięgnięcia do kapłańskiej świętości. Rozpoczął prace nad pierwszą nowoczesną kodyfikacją prawa kanonicznego, mianując szefem komisji przygotowawczej biskupa Piotra Gasparriego, późniejszego kardynała, wytrawnego teologa i autora popularnego katechizmu.
Obrońca Tradycji
Ostro sprzeciwiał się liberalnym tendencjom obecnym wśród katolickich teologów początków XX wieku, idących za popularnymi wówczas koncepcjami filozoficznymi. Powszechnie kojarzony z potępieniem katolickiego modernizmu („zbioru wszystkich herezji”) w jego filozoficznym, teologicznym, krytycznym i reformatorskim wymiarze, Pius X zarysował program odnowy Kościoła, opartej na przywiązaniu do Objawienia, Magisterium Kościoła, myśli Ojców Kościoła, tradycji i filozofii scholastycznej. Upowszechniał studia tomistyczne, troszcząc się o podniesienie formacji filozoficznej i teologicznej duchowieństwa. Odrzucając tendencje krytyczne niektórych liberalnych teologów, powołując Papieski Instytut Biblijny zapoczątkował rozwój katolickiej biblistyki.
W pierwszym roku pontyfikatu wydał encyklikę społeczną, stając się „ojcem” Akcji Katolickiej, określając jej tożsamość i zadania stojące przed społecznymi ruchami świeckich katolików. Potępiał socjalistyczne i rewolucyjne koncepcje społeczno-polityczne, przybierające wówczas na znaczeniu także wśród środowisk katolickich. W encyklice „Il fermo proposito” (1905 r.) określił zadania stojące przed Akcją Katolicką. Celem laikatu ma być „zwalczania wszelkimi prawymi i legalnymi środkami cywilizacji antychrześcijańskiej; dla naprawy wszelkimi sposobami, tak bardzo ważnych nieporządków, jakie z niej wypływają dla przywrócenia Jezusa Chrystusa w rodzinie, w szkole, w społeczeństwie”. Oznacza to przywrócenie chrześcijańskiego rozumienia władzy, podjęcie problemów społecznych zgodnie z wiarą i wymaganiami chrześcijańskiej moralności, obronę cywilizacji i Kościoła. Zmianom podlegają – tłumaczył Pius X – „formy zewnętrzne i środki działania” a nie cel i zasady określające misję laikatu, jego społeczne powołanie. Działał na rzecz rozwoju katolickiego ruchu robotniczego, w kwestii współpracy katolików z socjalistycznymi związkami zawodowymi zalecając ostrożność. Potępił próby chrześcijańskiego socjalizmu Marca Sangniera, rozmijającego się z katolicką ortodoksją.
Pius X rządził Kościołem przez 11 lat, zmarł w nocy z 20 na 21 sierpnia 1914 roku, obserwując wybuch Wielkiej Wojny, której chciał zapobiec. Kreśląc program swego pontyfikatu, wyrażony w haśle „Wszystko odnowić w Chrystusie”, wzywał do modlitwy za wstawiennictwem Bogarodzicy, zachęcał do uciekania się do „wstawiennictwa św. Józefa, przeczystego Bożej Matki Oblubieńca, a Kościoła katolickiego patrona, oraz świętych Piotra i Pawła, książąt apostołów” by Bóg „przyśpieszył łaskawie to odrodzenie narodów w Jezusie Chrystusie”. Pius X został beatyfikowany przez Piusa XII w 1951 roku, zaś już w trzy lata później przez tego samego papieża- kanonizowany. Jego ciało znajduje się w kaplicy Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny w bazylice św. Piotra w Rzymie.
Mateusz Ziomber
