Wysokie kamienne krzyże z płaskorzeźbami wieńców laurowych, romantyczne nadłamane kolumny i skromne niskie płyty. Na Syberii, na cmentarzach m.in. w Tobolsku, Permie i Krasnojarsku do dziś zachowały się groby Polaków: żołnierzy, zesłańców i emigrantów z XIX i XX w.
Tobolsk – miasto położone blisko Uralu – stanowił punkt zborny wywózek jeszcze za czasów carskich. Do dziś znajduje się tu więzienie, w którym przetrzymywano zesłańców. W cieniu porozrzucanych po cmentarzu brzóz – sześć polskich płyt nagrobnych z wysokim krzyżem. Około dziesięć lat temu ten fragment cmentarza odnowiono, a w tym roku tutejsi katolicy pomalowali otaczające go żelazne ogrodzenie. Na płytach napis: „Mogiły polskich zesłańców. Niech spoczywają w pokoju”. Panujący tu spokój kontrastuje z wydarzeniami, jakie miały miejsce na tej ziemi zaledwie kilkadziesiąt lat temu. Oprócz tego symbolicznego miejsca poświęconego wszystkim zmarłym tu Polakom, na cmentarzu znajdziemy wiele polskich grobów (stanowią ok. 1/3 wszystkich znajdujących się tu grobów). Naukowcy mówią, że to najstarszy zachowany polski fragment cmentarza na Syberii. Na polskich grobach znajdują się katolickie, a czasem prawosławne krzyże, nazwiska są napisane „z polska” albo cyrylicą.
Wesprzyj nas już teraz!
Tegoroczne odwiedziny
Wiele mogił naszych przodków odnajdziemy również na cmentarzu w Permie czy Kazaniu. „Zmarłym Polakom w roku 1864, 1865, 1866 towarzysze wygnania poświęcają pamiątkę. Polaków modłom polecają się ich dusze. Wieczne odpoczywanie racz im dać Panie…” – brzmi napis na wzniesionym w kształcie kapliczki pomniku w Permie.
– Cmentarz w Permie tego lata był niesamowicie zapuszczony – mówi Agnieszka Piwar, potomkini Sybiraka, który został zesłany do tej miejscowości za udział w powstaniu styczniowym. – W tym roku polscy motocykliści uporządkowali część grobów.
W Kazaniu zaś nie ma jednej mogiły, upamiętniającej zesłańców. Zachowały się natomiast piękne pomniki polskie z końca XIX i z XX w. We Włodzimierzu na cmentarzu Kniaź Władymirski znajduje się pamiątka niezwykła: tablica w językach polskim i rosyjskim, upamiętniająca Jana Jankowskiego Prezesa Krajowej Rady Ministrów Polski Podziemnej, skazanego w procesie szesnastu i zmarłego w tutejszym więzieniu w 1953 r. Ponieważ nie znaleziono dokładnego miejsca pochówku, w 1991 r. umieszczono ją na bramie wjazdowej, a w 2007 odnowiono i umieszczono na pamiątkowym postumencie.
Polska diaspora
Dziwić może kontrast pomiędzy znanymi nam z przekazów historycznych faktami – o nędzy zsyłanych na Syberię Polaków, a wystawnymi nagrobkami, które możemy znaleźć na syberyjskich cmentarzach. Okazałe kamienne lub marmurowe nagrobki wznosili zazwyczaj dobrowolni uchodźcy, którzy przybywali na Syberię w celach zarobkowych. Groby przymusowych zesłańców były ubogie, często usypane jedynie z ziemi i ślad po nich (jak relacjonuje m.in. przebywający w latach ’70 XIX w. na zesłaniu w Jakucji naukowiec Adam Szymański) szybko ginął.
Na przełomie XIX i XX w. polska diaspora była bardzo liczna – przed rozpoczęciem rewolucji październikowej na Syberii mieszkało 300 000 do 500 000 rodaków, potomków zesłańców od czasów konfederacji barskiej; kolonizatorów rolnych, emigrantów zarobkowych przybyłych do pracy przy kolei transsyberyjskiej lub do pracy urzędniczej, zdemobilizowani żołnierze pułków syberyjskich, wykształconych stypendystów, którzy pracując tu spłacali dług zaciągnięty na naukę. Polacy, za zgodą carskich władz, zakładali więc katolickie cmentarze lub partycje na cmentarzach prawosławnych . Polskie miejsca spoczynku powstawały m.in. w Irkucku, Tomsku, Bijsku, Krasnojarsku, Omsku, Kaminsku, Kurganie, Mariinsku, Nowonikołajewsku, Tarze, Tiumeniu, Barnaule, Minusinsku. Wiele z tych cmentarzy została zniszczona po rewolucji październikowej – w wyniku komunistycznej polityki likwidacji religii i odrębności narodowej.
Ku chwale walczących
W literaturze na temat Syberii zachowały się także wzmianki o polskich grobach z czasów I wojny światowa. Wtedy to w Tomsku, w centralnej alei, wzniesiono okazały 4-metrowy pomnik z piaskowca, upamiętniający zmarłych i ginących na Syberii Polaków.
Polscy żołnierze spoczywają jednak także na cmentarzu komunalnym w Krasnojarsku. Jedna z inskrypcji brzmi: „Śp. Jan Duba. Kapitan Sztabu 5 Dywizji Strzelców Polskich. Zmarł w więzieniu 6 czerwca 1920 roku. Przeżywszy 26 lat. Prosi o westchnienie do Boga”; Śp. Karol Skirgiełło Jacewicz. Pułkownik Wojsk Polskich. Ur. 16.I.1877. Um. 6.IV.1920 r.”. Ich prawdopodobnie nie udało się pochować z honorami. To oficerowie, którzy po wojnie trafili do tamtejszego więzienia (o trudnych warunkach tam panujących można przeczytać we wspomnieniach jednego z oficerów – Kazimierza Omiljanowicza) i umierali w wyniku chorób lub rozstrzeliwani przez sowietów.
Groby na Syberii dziś
Działania antyreligijne na Syberii gwałtownie zaostrzono w 1929 r. – od tego czasu zrównano z ziemią wiele polskich grobów. Na miejscu katolickiego Jerozolimskiego cmentarza w Irkucku wybudowano na przykład… wesołe miasteczko. Na cmentarzach w Omsku i Bijsku – domy mieszkalne. Na miejscu polskiego cmentarza w Tomsku, likwidowanego etapami do 1951 r. – w 1999 r. wzniesiono obelisk z napisem: „Tym co odeszli, ale pozostali w pamięci. Potomkowie”. Inicjatorem obelisku było polonijne stowarzyszenie „Orzeł Biały”.
„Obecnie zachowały się cmentarze polskie z przełomu XIX-XX ww. we wsiach syberyjskich w Wierszynie (obwód irkucki), Wilence, Kanoku i Aleksandrówce (kraj krasnojarski), Białymstoku (obwód tomski), Despotzenowce, Botwino i Hryniewiczach (obwód omski) i nieistniejących już wsiach Mińsk-Dworiańskoje (obwód omski), Połozowo (obwód tomski) i Polskiego Wysieńka (Kraj krasnojarski)” – pisze dr nauk humanistycznych Sergiusz Leończyk, aktywnie angażujący się w polonijne działania na Syberii. W miastach największa „polska część” znajduje się na cmentarzu Troickim w Krasnojarsku. Polskie groby z przełomu XIX-XX ww. są na cmentarzach Minusińska, Permy i Ufy.
Po północy Rosji rozrzucone są także liczne polskie cmentarze z okresu II wojny światowej.
Dorota Niedźwiecka
Fot. Andrzej Niedźwiecki
Pisząc, korzystałam m.in. z publikacji na temat Syberii dr Sergiusza Leończyka.
{galeria}
