Św. Pius V – strażnik katolickiej liturgii

Św. Pius V czynił wiele starań nad wprowadzeniem w życie postanowień Soboru Trydenckiego publikując, oprócz Mszału, Katechizm Rzymski oraz Brewiarz – mówi dla Portalu Pch24.pl ks. dr Wojciech Grygiel FSSP.

Średniowieczna Europa cechowała się swoistym pluralizmem liturgicznym. Jak wówczas wyglądały obrzędy Mszy świętej?

Specyfiki średniowiecznej – a zwłaszcza późnośredniowiecznej liturgii, która bezpośrednio poprzedzała reformę trydencką z roku 1570, nie sposób jest zrozumieć bez nawiązania do jej wcześniejszej historii. Pomimo całego szeregu specyficznych regionalnych wpływów, od czasów samego ustanowienia Eucharystii przez Chrystusa, liturgia zachowuje szereg niezmiennych elementów, które konstytuują jej rdzeń. Część z nich, takie jak przykładowo czytanie Pisma Świętego, śpiew psalmów oraz modlitwy przejęte są wprost z liturgii synagogalnej. Chrześcijaństwo dodało do tych schematów elementy czyniące z liturgii Ofiarę Mszy św., czyli obrzędy konsekracji oraz komunii. Chcąc jednak mówić o czasach średniowiecznych trzeba pamiętać, iż jest to okres, w którym liturgia doświadczyła szeregu głębokich przemian, niosąc już w sobie cztery zasadnicze liturgiczne tradycje: antiocheńską, aleksandryjską, rzymską oraz gallikańską. Ograniczając się dla obecnych potrzeb warto  skupić się na liturgii rzymskiej, która, oprócz liturgii watykańskiej, w czasie przedtrydenckim istniała w postaci szeregu rytów lokalnych, jak na przykład: ryt paryski, lioński, koloński czy też trewirski. Różniły się one kalendarzem świętych, dodatkowymi epistołami, ewangeliami, prefacjami, sekwencjami, prefacjami oraz ceremonialnymi szczegółami. We wszystkich tych rytach pozostaje jednak niezmiennym układ części stałych oraz kanon.

Pośród tych różnych tradycji liturgicznych szczególną pozycję zajmowała liturgia sprawowana w Watykanie. Jakie posiadała charakterystyczne cechy?

Liturgię watykańską, czyli wzorcową liturgię rzymską, charakteryzowała przede wszystkim oszczędność oraz odporność na kulturowe naleciałości wniesione przez celebracje w innych rejonach Europy. Za najbardziej jaskrawe uważa się w tej materii wpływy gallikańskie.

Dlaczego w XVI wieku doszło do ujednolicenia rzymskiej liturgii?

Intencją św. Piusa V w unifikacji liturgii, która znana jest jako reforma trydencka z roku 1570, było przede wszystkim jej przywrócenie w antycznej formie i oczyszczenie z nieistotnych modyfikacji, o których mowa była powyżej. Zasadniczo o wspomnianych rytach rzymskich nie można mówić w sensie ich odrębności rytualnej tak, jak to ma przykładowo miejsce w stosunku do rytów wschodnich. Z tego też powodu św. Pius V uznał unifikację za stosowną. Wiele tych modyfikacji nie wywodziło się z żadnych wielowiekowych tradycji, stąd św. Pius V zastosował regułę pozostawiającą w użyciu te ryty, które funkcjonowały przez co najmniej dwieście lat.

Unifikację rytuałów poprzez dystrybucję nowych mszałów z pewnością ułatwiło wynalezienie w XV wieku druku przez Jana Gutenberga. Wcześniejsze edycje rozprowadzane były jedynie w miarę dostępności ich odręcznie przepisywanych kopii.

Mszał ostateczne ogłosił św. Pius V. Czy mógłby Ksiądz opowiedzieć nieco o wspominanym dziś w nowym kalendarzu patronie?

Święty Papież Pius V urodził się w roku 1504 a na Stolicę Piotrową wybrany został w roku 1566, co zawdzięczał św. Karolowi Boromeuszowi. Pius V był dominikaninem i jako papież kontynuował życie w mniszej prostocie. Czynił wiele starań nad wprowadzeniem w życie postanowień Soboru Trydenckiego publikując, oprócz Mszału, Katechizm Rzymski oraz Brewiarz. Był niezłomny w zwalczaniu herezji, nie wahał się nawet obłożyć ekskomuniką i uznać za zdetronizowaną królową angielską Elżbietę I. Piusowi V zawdzięczamy także ustanowienie Święta Matki Boskiej Różańcowej jako wyraz wdzięczności za zwycięstwo w bitwie morskiej z Turkami w roku 1571 pod Lepanto. Św. Pius V zmarł w 1572 roku a jego kanonizacja miała miejsce w roku 1712.

Na początku każdego mszału trydenckiego można znaleźć bullę św. Piusa V „Quo primum”. Co w niej możemy przeczytać?

Bulla „Quo primum” jest bullą promulgującą użycie Mszału św. Piusa V z roku 1570. W oryginale napisana jest w języku łacińskim. Stanowi ona swoisty dekret, nakazujący użycie zunifikowanego Mszału w całym obszarze łacińskiej tradycji Kościoła. W szczególności papież zakazuje jakichkolwiek zmian i modyfikacji w stosunku do tego, co o przebiegu ceremonii określają rubryki. I rzeczywiście, mają one zdecydowanie precyzyjny charakter, minimalizując w ten sposób kreatywność celebransów oraz ewentualną inkulturację rytu. W dokumencie tym papież użył słynnej formuły, dyktującej ważność bulli ,,po wsze czasy”. Stąd też ryt nią promulgowany określa się czasami mianem ,,Mszy Wszechczasów”.

Jak zatem wyglądała ujednolicona liturgia rzymska?

Trudno mi w tym momencie powtarzać to, co zawarte jest jako części stałe rytu Mszy św. według Mszału św. Piusa V. Sądzę, że każdy zainteresowany może skorzystać z obfitych źródeł internetowych lub po prostu wybrać się na taką liturgię, celebrowaną obecnie w szeregu większych miast Polski. Warto jednak zaznaczyć, iż nadal utrzymują się pewne przywileje lokalne: kalendarz dla diecezji polskich zawiera wiele świąt i uroczystości, które nie występują w powszechnym kalendarzu rzymskim. Można też spotkać się z wieloma zwyczajami liturgicznymi, które specyficzne są tylko dla naszego kraju. Przykładem takim jest chociażby oczywisty dla nas zwyczaj budowy grobu Pańskiego i wystawienia przy nim przykrytej welonem monstrancji. Praktyka taka nigdy nie miała miejsca w krajach Europy Zachodniej.

W wyniku szesnastowiecznej reformy liturgicznej zezwolono na liturgie, których historia miała minimum dwieście lat. Jakie zatem zwyczaje się ostały?

W wyniku działania ,,reguły 200 lat” kasacji uległy głównie ryty, uważane za przesadzone w swoim wyrazie, co dotyczyło tak liturgicznego śpiewu, jak i samych obrzędów. Do rytów, które się zachowały i przetrwały do dziś zalicza się ryt lioński, ryt ambrozjański (Mediolan) oraz ryt z Toledo. Obok tego nadal w użyciu pozostają ryty zakonne: dominikański, karmelitański oraz kartuski.

W samym mszale św. Piusa V między jego opublikowaniem a wejściem w życie zreformowanego według wskazań ostatniego soboru Ordo 1965 doszło do kilku edycji i poprawek. Na czym one polegały?

W tym względzie też ważnych będzie najpierw kilka uściśleń. Mszał Św. Piusa V uległ od 1570 roku szeregu nieznacznym modyfikacjom i systematyzacjom. Przykładowo św. Pius X dokonał pewnej reformy kalendarza liturgicznego oraz brewiarza. Rzadko jednak wspomina się, że Pius XII przeprowadził w roku 1955 gruntowną reformę Triduum Paschalnego. Według obecnych regulacji prawnych dla księży korzystających z Missale Romanum św. Piusa V obowiązuje edycja z 1962 roku, która zawiera również uproszczony system klasyfikacji świąt i uroczystości liturgicznych oraz wprowadzone przez świętego od kilku dni Jana XXIII imię św. Józefa do Kanonu Rzymskiego. Pojawiały się także modyfikacje formularzy mszalnych, wynikłe przykładowo na dzień 15 sierpnia z ustanowienia przez Piusa XII dogmatu o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny. Edycja Missale Romanum 1962 uważana jest za ostatnią edycję mszału trydenckiego w przeciwieństwie do wspomnianej w pytaniu edycji Mszału z 1965. Edycja 1965 zawiera bardziej istotne ingerencje w strukturę Mszy św. polegające między innymi na usunięciu Psalmu Judica Me z modlitw u stopni ołtarza, ostatniej Ewangelii po błogosławieństwie, wprowadzenia głośno odmawianego kanonu i kilku innych modlitw oraz wspólnego z ludem śpiewu Pater Noster. O mszale z 1965 mówi się czasami jako o Zwischenreform, czyli o stadium przejściowym pomiędzy mszałem trydenckim a mszałem promulgowanym przez Pawła VI.

Bóg zapłać za rozmowę!

Rozmawiał Kajetan Rajski