„Trzeci Rzym” cara Iwana IV Groźnego. Idea i historia

Po upadku Konstantynopola w 1453 roku Moskwa ogłosiła: tylko u nas, tylko w granicach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego przetrwała prawdziwa wiara. Tylko my jesteśmy prawdziwymi spadkobiercami chwały prawdziwej wiary bizantyńskiej. Tylko Moskwa ma prawo do objęcia przewodnictwa na Wschodzie – mówi prof. Tomasz Panfil (KUL).

16 stycznia 1547 rok Iwan IV Groźny jako pierwszy władca Rosji przyjął tytuł cara. Kim był car?

Kimś nieuznawanym w Rzeczypospolitej (śmiech).

(śmiech) Czy tylko kimś takim?

Oczywiście, że nie. Warto jednak podkreślić, że tylko na połączonej z Polską unią personalną Litwie władców Wielkiego Księstwa Moskiewskiego tytułowano carem. Polska tytuł ten uznała dopiero w 1764 roku. Istniał kiedyś na starożytnym wschodzie tytuł „Króla królów”. Kimś takim jest car. Nie jest on jednym z książąt ruskich. Jest „zwierzchnikiem książąt”, „cesarzem nad książętami”. Przyjęcie tytułu carskiego jest dobitnym i jasnym powiedzeniem wszystkim wokół, że Iwan IV Groźny i jego następcy będą dążyli do zjednoczenia wszystkich ziem odwiecznie ruskich.

Kiedy narodziła się ta koncepcja zjednoczenia?

Moim zdaniem wszystko zaczęło się w roku 1380 po bitwie na Kulikowym Polu. Wtedy rozpoczął się proces zrzucania zwierzchnictwa mongolskiego. Proszę wyobrazić sobie morską falę. Falę, która przetacza się przez plażę niszcząc wszystkie wybudowane przez dzieci zamki na piasku, dochodzi do pewnego punktu, a potem się cofa. Tak właśnie można zobrazować najazd mongolski na kwitnącą Ruś.

Tatarzy również doszli do pewnego punktu na Rusi, po czym zatrzymali się i zaczęli się cofać. Granicą zasięgu ich najazdu okazała się Moskwa, która była jednym z wielu księstw ruskich. Nie było to księstwo najsilniejsze ani nawet najlepiej rokujące. Szczęście Moskwy polegało na tym, że było to księstwo peryferyjne, dzięki czemu nigdy nie zostało ono przez Tatarów opanowane a jedynie podporządkowane.

Hordy Mongołów nie wymordowały tamtejszej elity rządzącej. Książęta czołgali się przed koniem wysłannika chana i całowali jego kopyta pokazując w ten sposób swoje podporządkowanie, ale żyli – i w granicach przez Mongołów wyznaczonych – rządzili.

Czy to wtedy Rosjanie zaczęli „wyznawać” prawo siły?

Zapewne tak. Jeżeli lud ruski widzi upodlenie swojego księcia, to rozumie, że ten kto ma siłę, może kazać wszystko. Jeżeli lud ruski widzi, że wysłannik chana wydaje rozkazy ich władcy, to znaczy, że najważniejszą cechą zapewniającą powodzenie w życiu jest siła. Nie pochodzenie, nie bogactwo. SIŁA!

Sposób myślenia większości Rosjan nie zmienił się do dziś. Rozkazuje silniejszy! Skoro biją, to mają prawo bić. Skoro Iwan IV Groźny skazuje naszych braci na śmierć – to ma prawo to robić, bo jest silny.

Wraz z odwrotem Tatarów Moskwa uzyskała możliwość ekspansji?

Tak. Na opuszczanych przez Mongołów terenach nie było struktur, które mogłyby się przeciwstawić moskiewskiej armii. Wszystkie silniejsze państwa Rusi zostały zniszczone, a ich elity wymordowane. Moskiewscy książęta, mimo że byli upodleni, to przeżyli najazd Złotej Ordy.

Nie zapominajmy również o wywołanej przeze mnie na początku rozmowy bitwie na Kulikowym Polu. Książę Dymitr Doński pokonał wówczas niezwyciężonych Mongołów. Zwycięstwo to jeszcze bardziej wzmocniło pozycję Moskwy wśród nadal istniejących księstw ruskich.

Jaki wpływ na ówczesną politykę książąt moskiewskich miała koncepcja „trzeciego Rzymu”?

Po upadku Konstantynopola w 1453 roku Moskwa ogłosiła: tylko u nas, tylko w granicach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego przetrwała prawdziwa wiara. Tylko my jesteśmy prawdziwymi spadkobiercami chwały prawdziwej wiary bizantyńskiej. Tylko Moskwa ma prawo do objęcia przewodnictwa na Wschodzie.

Proszę wyobrazić sobie mapę świata prawosławnego. W ówczesnym świecie wiary prawosławnej istnieje, wliczając Moskwę pięć patriarchatów: w Konstantynopolu, w Aleksandrii, w Antiochii, w Jerozolimie. Cztery najstarsze patriarchaty znajdują się na ziemiach zajętych przez Turków. Tylko Moskwa (patriarchat powstał tu w 1589 roku – przyp.), jest „wolna”. Tylko w Moskwie można stworzyć „trzeci Rzym”. Tylko tam może być stolica wiary prawosławnej.

Dodatkowo biskupi bizantyjscy dali Moskwie „pretekst” dla tego typu działań podczas soboru florenckiego.

Sam sobór florencki nie był jeszcze pretekstem. Pretekstem stało się to, co wydarzyło się po nim. Przypomnijmy: podczas soboru prawosławni hierarchowie bizantyńscy podporządkowali się papieżowi i zgodzili się uznać zwierzchnictwo Rzymu w zamian za pomoc papieską w walce przeciw Turkom. Zdaniem większości duchownych ruskich nie wspierając Bizancjum papież dokonał zdrady, dlatego wykluczone stały się jakiekolwiek układy z łacinnikami.

Czy dzisiaj powraca koncepcja „trzeciego Rzymu”?

W pomysłach Aleksandra Dugina, jak najbardziej. Dugin idzie wręcz jeszcze dalej niż mnich  Filoteusz z Pskowa, który pod koniec XV wieku, głosił że „pierwszy Rzym upadł na skutek herezji, drugi Rzym – Konstantynopol – na skutek zdrady prawdziwej wiary, trzecim Rzymem jest Moskwa, a czwartego już nie będzie”. Zdaniem Dugina współczesna Moskwa jest ostoją nie tylko wiary, ale i całej cywilizacji europejskiej.

Jego koncepcja euroazjatycka zakłada, że to Moskwa przejęła dziedzictwo Europy, która jest po prostu słaba. Dugin głosi, że dała ona sparaliżować się chrześcijaństwu łacińskiemu, które mówi o wolności i godności każdego z nas.

Czy wyobraża sobie Pan sytuację, w której Rosjanin będzie afirmował inną osobę tylko dlatego, że jest ona człowiekiem? Czy wyobraża sobie Pan, że Rosjanin będzie szanował kogoś, kto jest słabszy? To słabsi mają szanować Rosję, nie ona ich. Chrześcijaństwo osłabia. Jedyną ostoją siły, a więc nadzieją na przyszłość jest Moskwa. To głosi Dugin.

Dziękuję za rozmowę

Rozmawiał Tomasz Kolanek