„Reforma liturgii, którą zainicjował Sobór Watykański II, miała swoiste preludium w postaci reformy obrzędów Triduum Paschalnego, którą przeprowadził papież Pius XII w roku 1955. Współcześnie sprawowana trydencka liturgia Triduum według ksiąg z roku 1962 bardziej w swoim kształcie przypomina liturgię Novus Ordo Missae, niż dawne obrzędy ,,trydenckie” – z ks. dr. Wojciechem Grygielem FSSP o liturgii Wigilii Paschalnej rozmawia Kajetan Rajski.
Sądzę, że zanim przejdziemy do przedstawienia obrzędów Wigilii Paschalnej, warto wspomnieć o tym, że taki kształt nadał jej dopiero Pius XII. Jak wyglądała liturgia w ten dzień wcześniej?
Wesprzyj nas już teraz!
Reforma liturgii, którą zainicjował Sobór Watykański II, miała swoiste preludium w postaci reformy obrzędów Triduum Paschalnego, którą przeprowadził papież Pius XII w roku 1955. Współcześnie sprawowana trydencka liturgia Triduum według ksiąg z roku 1962 bardziej w swoim kształcie przypomina liturgię Novus Ordo Missae, niż dawne obrzędy ,,trydenckie”. Największe różnice dotyczą obrzędów Wielkiej Soboty. Sprawowane były przed południem, a okres sobotniego popołudnia był już praktycznie okresem świątecznym. Dlatego też święcenie pokarmów miało charakter stricte świąteczny. Ściśle biorąc, chcąc konsekwentnie zachować taki obyczaj, dziś należałoby święcić pokarmy po liturgii Wigilii Paschalnej w nocy. Tak też robimy w Krakowie po obrzędach w rycie trydenckim. Z istotnych różnic obrzędowych, święcenie paschału odbywało się na przykład w trakcie orędzia wielkanocnego, gdyż tam bezpośrednio jest mowa o świecy i jej świetle rozjaśniającym mroki nocy Zmartwychwstania.
Liturgia paschalna rozpoczyna się poświęceniem nowego ognia i paschału. Co symbolizuje zapalona świeca wśród mroków nocy?
Symbolika wzajemnej gry ciemności i światła jest chyba jedną z najbardziej przejrzystych i głęboko zakorzenionych symbolik chrześcijaństwa. Światło symbolizuje samego Boga, Pismo Święte oferuje niezliczone przykłady, kiedy Boża działalność – na przykład działalność stwórcza – wiąże się z pojawieniem się światła. Światło naturalnie kontrastowane jest z ciemnością, dlatego wtedy, gdy siły boskie zwyciężają nad siłami śmierci, rozbłysk światła zaczyna dominować nad ciemnością. Dlatego zapalona świeca w czasie liturgii Wigilii Paschalnej uświadamia nam, iż tej właśnie nocy poprzez swoje Zmartwychwstanie, Chrystus pokonał śmierć i przywrócił człowiekowi życie łaski.
Po wniesieniu paschału do kościoła śpiewany jest przez diakona „Exsultet”, czyli Orędzie wielkanocne. Pieśń ta przypisywana jest św. Ambrożemu.Hymn „Exsultet” (co po łacinie oznacza „Niech się weseli”) po raz pierwszy pojawia się w liturgicznych księgach obrządku gallikańskiego, w VII i VIII wieku. W księgach tych przypisuje się jego autorstwo św. Augustynowi, ale jest to prawdopodobnie skutek ogromnego autorytetu tego świętego w Galii. Nasz „Exsultet” powstał w samej Galii, w kręgach monastycznych, choć podobno za jego autora należy uważać św. Ambrożego z Mediolanu, który skomponował wiele hymnów kościelnych. Do liturgii rzymskiej „Exsultet” został włączony na początku IX wieku. Nazwa „Orędzie paschalne” (praeconium paschale) w odniesieniu do „Exsultet” jest stosunkowo niedawna i po raz pierwszy figuruje w neogallikańskich mszałach francuskich z XVIII wieku. Wcześniejsze nazwy to: „Błogosławieństwo świecy” (benedictio cerei) lub „Pochwała świecy” (laus cerei). Nazwa „Błogosławieństwo świecy” jest oczywiście zrozumiała w kontekście ceremonii sprzed reformy Piusa XII, gdzie obrzęd ten miał miejsce w trakcie śpiewu orędzia.
Następnie odczytywane są lekcje, po czym śpiewana jest pierwsza część Litanii do Wszystkich Świętych. Zestaw czytań biblijnych, przewidzianych na ceremonię wigilii paschalnej, przedstawia całość historii Boskiej działalności, związanej ze Stworzeniem, starotestamentalnymi dziejami Izraelitów jako narodu wybranego. Ranga tej uroczystości wymaga wręcz, aby uczestnikom jeszcze raz przypomnieć historię zbawienia i w ten sposób uzmysłowić, jak wielkich rzeczy Bóg dokonał dla człowieka i jaki wyraz swojej miłości dał, posyłając swojego Syna, Jezusa Chrystusa, jako Odkupiciela. Litania do Wszystkich Świętych również wkomponowuje się w atmosferę wyjątkowości, ponieważ z reguły odmawia się ją w momentach najbardziej istotnych w życiu Kościoła, takich jak ceremonie święceń kapłańskich, poświęcenie Kościoła czy też ceremonie beatyfikacyjne i kanonizacyjne. W ważnych momentach przyzywamy w ten sposób wstawiennictwa tych wszystkich, którzy otrzymali już wieczną nagrodę i mogą skutecznie orędować za nami przed majestatem Boga.
Przy poświęceniu wody chrzcielnej kapłan wykonuje różne gesty, na przykład czyni znak krzyża na wodzie, dotyka wody ręką, czyni trzy znaki krzyża nad wodą, rozlewa wodę na cztery strony świata, dmucha trzykrotnie na wodę w kształcie krzyża, trzykrotnie zanurza paschał w wodzie, dmucha w wodę formując literę psi. Jaką symbolikę mają te gesty?
Znak krzyża na wodzie oraz dotknięcie wody ręką wiąże się bezpośrednio z przeznaczeniem tej wody, jakim jest sakrament chrztu. Woda ta ma być źródłem odrodzenia do świętości i do nowego życia oraz uwolnienia spod władzy szatana. Trzy znaki krzyża natomiast są specjalnym błogosławieństwem. Rozlanie wody na cztery strony świata przywołuje znany obraz rajskiego ogrodu, Edenu, w którym wypływała rzeka, nawadniająca go i dzieląca się na cztery odnogi: Piszon, Gichon, Chiddekel (Tygrys) i Perat (Eufrat). W ten sposób pokazana nam jest wizja tego, co utraciliśmy w grzechu pierworodnym i co odzyskujemy w tajemnicy odkupienia. Zanurzenie paschału w wodzie symbolizuje płodność, czyli siłę odrodzenia z grzechu.
Wreszcie kapłan wlewa do wody olej katechumenów i Krzyżmo święte. Liturgia Wigilii Paschalnej posiada również bardzo głęboką symbolikę chrzcielną, gdyż w trakcie jej trwania w sposób najbardziej pełny udziela się sakramentu Chrztu Świętego. Sakrament Chrztu jest sakramentem chrześcijańskiej misji człowieka, dlatego też oleje zgodnie z prastarym zwyczajem wykorzystuje się do namaszczenia posłanych. Były one poświęcone przez biskupa w trakcie Mszy Krzyżmowej, teraz symbolizują przeznaczenie – misję – święconej wody do tego, aby miała moc obmycia z win oraz chroniła przed wpływami złego. Olej katechumenów, zwany także olejem egzorcyzmu, symbolizuje duchowe wzmocnienie, jest symbolem siły (nawiązanie do namaszczania atletów przed walką) i umocnienia do walki ze złym. Olej Krzyżma natomiast (chrio – namaszczać, chrisis – namaszczenie) zajmuje pierwsze miejsce w hierarchii jako tzw. olej królewski (por. Wj 30,23-25). Obydwa te oleje wykorzystywane są w trakcie udzielania sakramentu chrztu.
Po odnowieniu przyrzeczeń chrzcielnych następuje odśpiewanie drugiej części Litanii do Wszystkich Świętych, po czym czytana jest epistoła i ewangelia. Podział litanii też nie jest przypadkowy, ponieważ przed poświęceniem wody oraz ceremoniami chrzcielnymi wykonuje się część litanii, wzywającą wstawiennictwa poszczególnych świętych. Natomiast po tych ceremoniach pojawiają się błagalne wezwania do samego Boga. W nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego epistoła wzięta jest z listu do Kolosan (Kol 3,1-4) i zachęca nas do pójścia śladami Chrystusa, aby odzyskać prawdziwe życie w Bogu. Ewangelia z kolei jest znaną wszystkim opowieścią o niewiastach przychodzących do pustego grobu, dając w ten sposób świadectwo, iż Chrystus prawdziwie zmartwychwstał.
W Wigilię Paschalną śpiewane jest również uroczyste „Alleluia”. Jaka jest historia tego słowa i co ono oznacza?
Słowo Alleuja pochodzi od hebrajskiego הללו יה (Hallelujah), co oznacza „Chwalcie Jahwe”. Jest więc bezpośrednim wezwaniem do chwalenia Boga i występuje bardzo powszechnie w liturgii, a szczególnie w okresach tak uroczystych jak Wielkanoc. W trakcie liturgii Wigilii Paschalnej śpiewa się potrójne Alleluja, podkreślając w ten sposób doniosłość uroczystości i chwałę Bożą, należną ukończonemu dziełu Odkupienia.
Później odprawiana jest Msza św. w zwyczajnym porządku od Ofiarowania. Co wyróżnia wielkanocną liturgię eucharystyczną od zwyczajnej?
Pod względem sakramentalnym jest to oczywiście ta sama ofiara, sama ceremonia posiada jednak charakter niezwykle uroczysty. Do istotnych elementów ceremonialnych zaliczyć należy śpiew sekwencji „Victimae paschali laudes”, czyli pochwalnego hymnu, wykonywanego przed ewangelią. Swoje części własne posiada również na tą okazję Kanon Mszy Świętej, czyli Modlitwa Eucharystyczna.
Bóg zapłać za rozmowę!
