W literackim wizerunku żołnierzy wyklętych dominują ciemne barwy. Sięgali po nie dyspozycyjni, proreżimowi pisarze od zarania „ludowej” Polski aż po jej ostatnie tchnienie na przełomie lat 1989/1990.
W 1947 Jan Brzechwa w Balladzie o dwóch facetach pomawiał partyzantów Narodowych Sił Zbrojnych nie tylko o bandytyzm, pijaństwo, ale i o pedofilię. W 1948 Jerzy Andrzejewski prorokował, że jedyne, co zostanie po ludziach idących w ślady Chełmickiego, to popiół. Wtórowali mu w tym samym roku Leon Kruczkowski i Mieczysław Jastrun, pierwszy ukazujący antykomunistycznych partyzantów jako politycznych bankrutów (Odwety), drugi – jako zbrojne bandy niosące śmierć (Ballada o Puszczy Świętokrzyskiej). W 1952 Jacek Bocheński rozprawił się z legendą Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (Zgodnie z prawem), natomiast Adam Bahdaj utożsamił NSZ-owski oddział kpt. „Rębacza” z formacją faszystowską (Skalista ubocz). Dwa lata później do grona prozaików postponujących NSZ-owców dołączył Jerzy Putrament (Rozstaje), a Edward Fiszer, nie wchodząc w niuanse organizacyjne, w wierszu Pociski określił członków powojennego podziemia terminem „bestie”.
Wesprzyj nas już teraz!
Odwilż była zbyt krótka (1955–1957), by ocieplić mrożący krew w żyłach wizerunek żołnierzy wyklętych. Niby próbował były akowiec Tadeusz Konwicki w Rojstach, ale wyszła z tego „wojna akowsko-enkawudowska”, czyli groteska i fałsz. Inni wybrańcy muz nawet nie udawali, że próbują cokolwiek zmienić w spreparowanym przez propagandę modelu antypeerelowskiego partyzanta. Z zacięciem przodowników pracy fabrykowali paszkwile na nieprzejednanych dowódców II konspiracji: mjr. Józefa Kurasia „Ognia” (Droga przez front Mariana Kozłowskiego), Stanisława Grabowskiego „Wiarusa” (Biała plama Janiny Broniewskiej), kpt. Zdzisława Brońskiego „Uskoka” (Ziemia bez nieba Witolda Zalewskiego, swego czasu żołnierza AK).
Lata stabilizacji PRL-u (1958–1980) umocniły pejoratywny obraz podziemia niepodległościowego w polskim piśmiennictwie artystycznym. Ukazani przez Tadeusza Hołuja (zaprzysiężonego w ZWZ) w Początku (1960) mężczyźni przeciwstawiający się zbrojnie nowej władzy to faszyzujący bandyci i antysemici. Zbigniew Nienacki w Worku Judaszów (1961) odsłania rzekome zbrodnicze oblicze Konspiracyjnego Wojska Polskiego, zaś Sylwester Banaś w Ostatnim z posterunku (1961), gloryfikując MO, niszczy pamięć niezłomnych oficerów z Kielecczyzny: por. Stanisława Sikorskiego „Jaremy”, ppor. Tadeusza Zielińskiego „Igły”, Aleksandra Młyńskiego „Drągala”. W dobie stabilizacji na warsztat pisarski biorą biografie autentycznych żołnierzy wyklętych także Zbigniew Domino (stalinowski prokurator wojskowy) i Tadeusz Jasiński. Uzyskują taki sam efekt jak Nienacki i Banaś – deprecjonują pierwowzory: Domino – kpt. Kazimierza Kamieńskiego „Huzara” (Błędne ognie, 1972), Jasiński (Na spalonym miłość, 1980) – członków Polskiego Związku Wojskowego „Maria”. Bohdan Drozdowski (Ostatni brat, 1961) i Bogdan Bartnikowski (Nocą przychodzi śmierć, 1969) woleli posiłkować się fikcją w procederze zohydzania antykomunistycznych powstańców.
Faza agonalna komunizmu nad Wisłą (1981–1989), z małymi wyjątkami, o których poniżej – niewiele zmienia w sposobach przedstawiania niepodległościowego ruchu oporu w beletrystyce. W powieści Ptaki lecą na zachód, wydanej w stanie wojennym, Edward Kurowski wciąż rezerwuje termin „banda” dla oddziału antyreżimowego. Jan Łysakowski w Echu (1984) afirmuje postawy przyjmowane przez komunistów wobec przeciwników politycznych w najczarniejszej nocy stalinizmu: „Do reakcji zawsze ognia”. Ryszard Kłyś już na poziomie tytulatury utworów Znikąd donikąd, Spadanie (1985) określa swój stosunek do akcji podejmowanych przez członków Ruchu Oporu Armii Krajowej, w którego szeregach przez moment walczył. Zbigniew Safjan w Rozdrożach (1987) ukazuje fikcjonalnych „Jaszczurkę” z NSZ-u i „Rysia” z AK jako desperatów w nowym wspaniałym świecie, ale bez padania przed nim na klęczki. Były kabewista Jerzy Grzymkowski w wydanych w 1987 Kroplach żywicy nie zdołał dojrzeć w partyzantach II konspiracji ani źdźbła ofiarnego patriotyzmu.
W PRL-u tylko nieliczni ludzie pióra zdobyli się na wyrażenie współczucia w stosunku do „zaplutych karłów reakcji”: na fali październikowych przemian – Roman Bratny (Kolumbowie rocznik ‘20) i Barbara Nawrocka (Powrót z więzienia), w fazie agonalnej Rzeczpospolitej Ludowej – Józef Morton (4-tomowe Całopalenie) i Dionizy Sidorski (Wszystko nie tak).
Roman Bratny z warszawskiego Kedywu łączył zrozumienie dla, jak sądził, tragicznej walki prowadzonej po wojnie przez przedstawicieli formacji poakowskich z potępieniem czynów żołnierzy podziemia obozu narodowego. Barbara Nawrocka zabrała głos w sprawie krzywdy dziejowej, jaka spotkała niesłusznie uwięzionych konspiratorów ze środowisk nielewicowych. Józef Morton zbudował niedoskonały, ale pierwszy przychylny pomnik najbardziej znienawidzonym przez reżim żołnierzom wyklętym – narodowcom. Dionizy Sidorski postawił pytanie o sens śmierci jednego z ostatnich leśnych – Stanisława Marchewki „Ryby” – gdy już był zupełnie niegroźny dla funkcjonowania państwa.
Niepodobna do grona tych czworga sprawiedliwych zaliczyć Czesława Miłosza jako autora Zdobycia władzy, w którym szkicowo opisał kordowców nie dla nich samych, bo pojętych jedynie jako nieodzowny komponent powojennej panoramy; Miłosza tworzącego na emigracji, a więc w strefie wolnego słowa.
Dopiero po roku 1989 znaleźli się pisarze, którzy nie ulękli się podjęcia trudu przybliżenia społeczeństwu niezakłamanych sylwetek żołnierzy wyklętych, niezłomnych rycerzy Niepodległej, bohaterów. Co istotne, większość z prozaików demokratycznej Polski, tworząc powieści o fabułach osadzonych w czasoprzestrzeni powojnia, zaludnia je autentycznymi postaciami i obficie inkrustuje wiedzą czerpaną z badań historyków; ponadto ujęcia te charakteryzują się estymą wobec pierwowzorów, a więc ramą modalną – jeszcze nie tak dawno – nie do przyjęcia przez czynniki oficjalne.
W powieści Na stracenie (1992) Janusz Krasiński, młodociany więzień PRL-u, oddał chwałę mjr. Hieronimowi Dekutowskiemu „Zaporze” i jego podkomendnym zamordowanym na Mokotowie. W tym samym roku Zbigniew Herbert z lwowskiej AK uczcił trenem Wilki uczestników II konspiracji. Podobnie jak Krasiński o tuzach antykomunistycznego podziemia pisali: Marek Lubaś-Harny (Urodzony z wiatru, 2003), winowiec Stanisław Murzański (Zwycięzcy, 2007) Wacław Holewiński (Lament nad Babilonem, 2003; Nie tknął mnie nikt, 2008), Roman Konik (Znamię na potylicy, 2013); Harny przybliżył złożoną sylwetkę mjr. Józefa Kurasia „Ognia”, Murzański zapalił znicze mjr. Maciejowi Kalenkiewiczowi „Kotwiczowi” i płk. Łukaszowi Cieplińskiemu „Pługowi”, Holewiński stworzył zbeletryzowane historie na temat oficerów Narodowego Zjednoczenia Wojskowego: ppłk. Tadeusza Danilewicza „Kuby” i kpt. Jana Morawca, natomiast Konik napisał literacką biografię rtm. Pileckiego. Losom zgrupowania oddziałów NSZ kpt. Henryka Flamego „Bartka” poświęcił powieść Z cienia (2010) Sebastian Reńca, zaś Elżbieta Cherezińska uhonorowała Brygadę Świętokrzyską NSZ epickim monumentem Legion (2013), książką nominowaną do Nagrody Identitas 2014.
W Nocnym kajaku (2005) cichociemnego Przemysława Bystrzyckiego występują epizody odnoszące się do walki prowadzonej przez lotne szwadrony mjr. Zygmunta Szedzielarza „Łupaszki”. Sam dowódca V Brygady Wileńskiej AK stał się inspiracją dla poety Wojciecha Wencla (utwór Łupaszko przed sądem z tomu De profundis, 2010), zaś podkomendny Szendzielarza, ppor. Antoni Wodyński „Odyniec” – dla Przemysława Dakowicza (wiersz Lekcja anatomii ze zbioru Łączka, 2013). Z zainteresowaniem twórców liryki spotkała się także sanitariuszka 4. Szwadronu V Brygady – nastolatka Danuta Siedzikówna. Poświęcone jej utwory napisali: franciszkanin Łukasz Buksa (wiersz Inko z tomu Trzydziestu trzech zapomnianych, 2013 – w całości dedykowanego partyzantom II konspiracji) oraz blogerka Barbara Lipińska-Postawa (Inka (1928–1946) – pisane tej nocy, 2012).
Dzięki Wacławowi Holewińskiemu do literatury polskiej weszły panny wyklęte: Maria Nachtman „Agata” i Walentyna Stempkowska „Platerówka” – bohaterki powieści z 2012 r. Opowiem ci o wolności (Nagroda im. Józefa Mackiewicza 2013). Zasługą Joanny Gajewskiej i Weroniki Zaguły jest napisanie Rycerzy lasu (2013) – książki o antykomunistycznych powstańcach adresowanej do dzieci.
Jerzy Stefan Stawiński ze stołecznego garnizonu AK jako jedyny spośród wszystkich autorów podejmujących interesujący nas temat sportretował żołnierzy wyklętych w konwencji tragikomicznej (Pułkownik Kwiatkowski albo dziura w suficie, 1996), zaś Łukasz Orbitowski – fantastycznej (Ogień, 2012).
Mariusz Solecki
Autor artykułu w październiku 2013 r. wydał książkę „Literackie portrety żołnierzy wyklętych. Esej o literaturze polskiej lat 1948–2010” (LTW, Łomianki 2013, ss. 415), nominowaną do Nagrody Identitas 2014. Pod koniec lutego 2015 r. ukazała się jego kolejna pozycja – „Historie pisane przez wojnę”, której III część porusza problematykę żołnierzy wyklętych.
