Kościół jest nie tylko najwyższą władzą duchową; stanowi też źródło władzy cesarskiej, głosiła teologiczna średniowiecza. Bez jej znajomości nie można zrozumieć relacji między porządkiem duchowym a doczesnym. Pisze o tym włoski historyk, profesor Roberto de Mattei.
Pontyfikat św. Grzegorza VII (1073-1085), Hildebranda z Soany, stanowi jeden z najważniejszych momentów chrześcijańskiego średniowiecza. Szczytowym osiągnięciem pontyfikatu Grzegorza VII jest „Dictatus Papae”, zbiór dwudziestu siedmiu sentencji określających prerogatywy papieża i jego relacje z władzą świecką, proklamujących wyższość papieża nad cesarzem w dziedzinie religii i moralności oraz potwierdzających rolę papiestwa jako najwyższej i najznamienitszej władzy na Ziemi. Dzieło zostało napisane prawdopodobnie między 1075 a 1078 rokiem, w momencie najostrzejszego konfliktu z niemieckim władcą Henrykiem IV, który nie był jeszcze cesarzem Niemiec, a rozpoczął tzw. walkę o inwestyturę przeciwko Kościołowi.
„Papież rzymski – twierdzi św. Grzegorz VII – słusznie nazywany jest powszechnym” (nr 2); „jego tytuł jest jedyny na świecie” (nr 11); „nikt nie może zmienić jego wyroku; przeciwnie, on może zmienić każdy wyrok wydany przez innych” (nr 18); „nikt nie może go osądzać” (nr 19); „Kościół rzymski nigdy nie popełnił błędu i nigdy nie popełni błędu na wieki, zgodnie ze świadectwem Pisma Świętego” (nr 22); ponadto papież „ma prawo obalać cesarzy” (nr 12) i „może zwolnić poddanych z wierności wobec niesprawiedliwych” (nr 27).
Wesprzyj nas już teraz!
Na płaszczyźnie teologicznej, powołując się na swoją rolę powszechnego pasterza, Grzegorz odrzuca twierdzenie, że Stolica Apostolska nie może ekskomunikować królów i zwolnić ich poddanych z obowiązku wierności. Doktryna św. Grzegorza VII opiera się na słowach, w których nasz Pan obdarzył św. Piotra władzą wiązania i rozwiązywania zarówno na ziemi, jak i w niebie. Jest też oparta na różnych fragmentach pism Grzegorza Wielkiego i innych pisarzy, zastanawiając się, jak można twierdzić, że ten, kto ma władzę otwierania i zamykania bram nieba, nie ma władzy osądzania spraw tego świata. Według Grzegorza Piotr został ustanowiony władcą królestw świata, a Bóg podporządkował mu wszystkie księstwa i wszystkie władze na ziemi, dając mu władzę wiązania i rozwiązywania w niebie i na ziemi. Królowie i cesarze nie są zwolnieni z tego boskiego i naturalnego prawa, któremu podlegają wszyscy ludzie i którego strażnikiem jest Kościół.
Zgodnie z tymi stwierdzeniami podczas synodu w lutym 1076 r. Grzegorz VII zdetronizował i ekskomunikował króla Niemiec Henryka IV, zwalniając jego poddanych z przysięgi wierności. Ekskomunika i detronizacja Henryka zostały potwierdzone podczas synodu rzymskiego w 1080 r., podczas którego Grzegorz potwierdził wybór Ryszarda Szwabskiego na cesarza.
W 1119 roku w Cluny arcybiskup francuskiej Vienne Gwido z Burgundii został obrany papieżem. Przyjął imię Kaliksta II (1119-1124). Powołał się na nauki Grzegorza VII. W dniach 29 i 30 października tego samego roku podczas wielkiego synodu w Reims, w obecności ponad 400 biskupów, ponowił potępienie cesarza Henryka V, syna Henryka IV. Kiedy papież wygłaszał słowa ekskomuniki, czterystu biskupów złamało świece, które trzymali w rękach. Konkordat z Wormacji, który w 1122 r. położył kres sporom o inwestyturę, przyznał Kościołowi bezpośrednią supremację duchową oraz pośrednią władzę świecką. W marcu 1123 roku Kalikst II mógł zatem zwołać IX Sobór Powszechny na Lateranie, który był również pierwszym zgromadzeniem wszystkich biskupów na Zachodzie. Podczas soboru uroczyście potwierdzono nowe porozumienie między Kościołem a Cesarstwem.
Ósma sentencja „Dictatus Papae”, zgodnie z którą „tylko papież może używać insygniów cesarskich”, wywołała dyskusję. Jednak stwierdzenie to zawiera w sobie całą teologię polityczną średniowiecza. Kościół jest nie tylko najwyższą władzą duchową, ale także źródłem władzy cesarskiej i dysponuje podwójnym narzędziem przymusu: duchowym (cenzura kościelna) i materialnym, czyli prawem do użycia siły zbrojnej, które stanowiło podstawę prawną i kanoniczną krucjat, ogłoszonych w imieniu tej władzy przez papieży. Teza ta zostanie sformułowana między innymi przez św. Bernarda z Clairvaux, który w traktacie „De consideratione” przypomina papieżowi Eugeniuszowi III, że zarówno miecz duchowy, jak i materialny należą do papieża i Kościoła. W sztuce tamtej epoki papież jest zawsze przedstawiany na szczycie: cesarz stoi po jego lewej stronie, o jeden stopień niżej, a jeszcze niżej od cesarza znajdują się wszyscy królowie i władcy sfery doczesnej, a następnie, stopniowo, wszyscy członkowie hierarchii katolickiej, która rządzi sferą duchową.
Z tej doktryny wywodzi się prawo do ekskomunikowania i detronizacji władców, które przetrwało poza średniowiecze. W 1535 r. papież Paweł III pozbawił tronu króla Anglii Henryka VIII, a św. Pius V 25 lutego 1570 r. wydał wyrok przeciwko królowej Elżbiecie Tudor, w którym na gruncie swoich uprawnień uznał ją za winną herezji, podlegającą ekskomunice, a tym samym pozbawioną prawa do angielskiej korony: jej poddani nie byli związani przysięgą wierności wobec niej i pod groźbą ekskomuniki nie mogli jej okazywać posłuszeństwa.
Święty Robert Bellarmin w piątej księdze „De Romano Pontifice” wyjaśnia, że papież, mimo iż nie posiada bezpośredniej jurysdykcji doczesnej z mocy prawa boskiego, posiada rozległą jurysdykcję pośrednią, którą jezuicki doktor opiera również na „Dictatus Papae” św. Grzegorza VII. Stanowisko to zostanie uznane za nauczanie Kościoła przez dwóch wybitnych prawników XX wieku, ojca Luigiego Cappello i kardynała Alfredo Ottaviani, w ich podręcznikach prawa publicznego Kościoła, na podstawie których kształcono duchowieństwo aż do niedawna. Kardynał Alfonso Maria Stickler potwierdził to w swoich badaniach nad historią prawa kanonicznego. Uprawnienie do ekskomunikowania i detronizowania księcia wynika z plenitudo potestatis Kościoła, opartego na jego władzy rozwiązywania i wiązania.
„Dictatus Papae” Grzegorza VII stanowi zatem, podobnie jak inne słynne dokumenty, takie jak bulla „Unam Sanctam” Bonifacego VIII i „Syllabus” Piusa IX, tekst niezbędny do zrozumienia myśli Kościoła na temat relacji między porządkiem duchowym a porządkiem doczesnym.
Święty Grzegorz VII dał swoje imię najgłębszej reformie Kościoła w średniowieczu, prawdziwej reformie duchowej i moralnej, opartej również na plenitudo potestatis, pełni władzy Namiestnika Chrystusa. Grzegorz VII chciał dopełnić swoją reformę duchową, ogłaszając wielką krucjatę przeciwko niewiernym, ale to jeden z jego uczniów, błogosławiony Urban II, benedyktyn z Cluny, miał zaszczyt ogłosić ją jako pierwszy. Z ducha reformy gregoriańskiej i kluniackiej, pod hasłem „Bóg tego chce”, zrodziła się epopeja krucjat, najjaśniejsza karta w historii Kościoła między XI a XIII wiekiem.
Roberto de Mattei
Corrispondenza Romana
Pach
