Frombork – duchowa stolica Warmii

Jeszcze do niedawna każdego lata zjeżdżały tutaj tłumy turystów zwabionych legendą Mikołaja Kopernika oraz harcerze biorący udział w wielkich zlotach. Dziś zainteresowanie postacią wielkiego astronoma osłabło, podobnie ruch skautowski. Frombork – miasteczko zamieszkane jedynie przez ok. 2,5 tys. mieszkańców żyje własnym, spokojnym rytmem.

Nie zmienia to jednak faktu, że jest to jeden z najciekawszych zakątków Warmii. Malowniczo położona nad brzegiem Zalewu Wiślanego, pomiędzy rzekami Baudą i Narusą, rybacka osada była niegdyś stolicą tej pięknej ziemi.

Gród Naszej Pani

Frombork powstał w II połowie XIII wieku, kiedy to po podbiciu przez Zakon Najświętszej Maryi Panny ziem pruskich Warmów, na terenach przez nich zamieszkanych zostało utworzone biskupstwo warmińskie. Dokument z roku 1278 ustanawiający nową siedzibę biskupstwa właśnie we Fromborku mówi o nim jako o już istniejącym mieście zwanym z niemiecka Frauenburg czyli „Grodem Pani”, skracając zapewne w ten sposób pierwotną łacińską nazwę Castrum Dominae Nostrae (Gród Naszej Pani) nadaną osadzie na cześć Maryi Panny. Tutaj właśnie, na rozległym wzgórzu, wzniesiona została katedra wraz z kompleksem obronnym, umożliwiającym odpieranie ataków wciąż jeszcze wojowniczych Prusów.

Chociaż świecką stolicą Warmii, cieszącej się autonomią w ramach państwa zakonu krzyżackiego, stał się w połowie XIV wieku Lidzbark, to Frombork pozostał ważnym centrum władzy – główną siedzibą kanoników warmińskich.

Miasto Kopernika

Kiedy w 1466 cała Warmia w wyniku wojny trzynastoletniej stała się częścią Królestwa Polskiego jako autonomiczne księstwo biskupie, nastąpiły czasy dynamicznego rozwoju gospodarczego tego terenu. Nie znaczy to jednak, że zapanował całkowity spokój. Podczas wojny 1520-1521 spustoszyły Warmię wojska zakonu krzyżackiego, którego wielki mistrz nie chciał wywiązywać się z obowiązków lennych wobec polskiego króla, narzuconych mu wraz z II traktatem toruńskim. Wówczas to właśnie Olsztyna – głównej twierdzy Warmii – bronił kanonik Mikołaj Kopernik.

Wielki astronom został kanonikiem warmińskim już w 1495 r., jednak do Fromborka przybył dopiero w piętnaście lat później, tutaj tworząc swoje najważniejsze dzieła z zakresu astronomii, ekonomii i geometrii i pozostając tu już do końca swego życia w 1543.

Spustoszony podczas XVII-wiecznych wojen ze Szwecją Frombork podupadł i wraz z innymi ziemiami północnej Polski po pierwszym rozbiorze znalazł się w granicach królestwa pruskiego. Nadal pozostał duchową stolicą Warmii, zwłaszcza gdy w 1839 na nowo przeniesiono tu siedzibę biskupów warmińskich. Postępująca germanizacja zmieniła oblicze miasta, które dopiero po 173 latach, po zakończeniu II wojny światowej powróciło do Polski.

Pomimo niemal całkowitego zniszczenia Starego Miasta w wyniku ofensywy wojsk sowieckich, jakby w cudowny sposób ocalał cały kompleks ufortyfikowanego Wzgórza Katedralnego.

Katedra

Gotycka bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja Apostoła to trójnawowa, bezwieżowa ośmioprzęsłowa hala z wydłużonym prosto zamkniętym prezbiterium, przykryta sklepieniami gwiaździstymi. Ta duża, posiadająca piękne proporcje świątynia powstała w latach 1329-1388 w miejscu dawnego drewnianego kościoła, pełniącego wcześniej rolę katedry.

Rzeźba portalowa zachodniej kruchty, choć nie jest wysublimowana, wzbudza zainteresowanie znawców sztuki, gdyż zawiera rzadko występujące przedstawienia idei Kościoła misyjnego.

We wnętrzu katedry uwagę zwraca bogate wyposażenie, pochodzące w większości z XVII wieku. Z pierwotnego, gotyckiego – zniszczonego lub zrabowanego w czasie wojen szwedzkich – przetrwał piękny późnogotycki poliptyk, ufundowany przez biskupa Watzenrodego. Warto poświęcić też czas na dokładne przyjrzenie się malowanemu epitafium kanonika Bartłomieja Boreschowa z 1426, płytom nagrobnym biskupów warmińskich oraz organom pochodzącym z końca XVII wieku. W kaplicy św. Jerzego z pocz. XVI w. zwanej polską od 1639 do połowy XIX w. odprawiano nabożeństwa dla ludności polskiej. Dziś można tam oglądać piękne, barokowe sprzęty. Zabytkowe ambony, chrzcielnice, szafy, przedmioty liturgiczne zgromadzone we wnętrzu katedry powodują, że jest ona jednym z najbogatszych zbiorów dzieł sztuki sakralnej na północy Polski.

Zainteresowanie turystów wzbudza oczywiście pochodzące z XVIII w. epitafium Mikołaja Kopernika. Przez wieki nie było wiadome, gdzie dokładnie znajduje się jego grób, choć kilkakrotnie podejmowano próby zidentyfikowania jego szczątek pośród licznych doczesnych resztek ciał osób pochowanych w kryptach. W 2006 r. poszukiwania te ostatecznie zakończyły się sukcesem.

Wzgórze

Poza katedrą zespół architektoniczny wzgórza tworzy wiele innych obiektów położonych zarówno wewnątrz zbudowanych w XIV i XV w. kurtynowych murów obronnych, jak i poza nimi. Dawne budynki kurialne, a także pałac biskupi i Wieżę Kopernika, w której prawdopodobnie pracował wielki astronom, zajmuje dziś muzeum poświęcone jego życiu i dziedzictwu. Warto je odwiedzić, a następnie wyjść na wysoką Wieżę Radziejowskiego, z której rozciąga się piękny widok na całe Wzgórze Katedralne i położone u jego stóp miasteczko.

Poza murami mieszczą się piękne, głównie XVII i XVIII-wieczne budynki kanonii: św. Ignacego, św. Michała. św. Ludwika. Łącznie było ich 13, jednak nie wszystkie dotrwały do naszych czasów.

Stare Miasto

W zniszczonym podczas II wojny światowej centrum Fromborka nie zachowało się wiele zabytków, nie odtworzono też dawnego układu urbanistycznego, zaś budynki powstałe w latach 70-tych w większości szpecą miasto. Około 1/3 dawnego obszaru Starego Miasta pozostaje niezabudowana, od czasu jak usunięto gruzy pozostałe po dawnych domach. W całym mieście przetrwało zaledwie kilka niskich kamieniczek z XVIII i XIX wieku. Natomiast dawny kościół parafialny św. Mikołaja, gotycka, ceglana trójnawowa hala z XIV wieku, po zniszczeniach 1945 r. został odbudowany w latach 70, pełniąc później rolę miejskiej kotłowni!

Nie oznacza to jednak, że samo miasto nie ma zwiedzającym nic do zaoferowania. Nad miastem górują dwie wieże – Wieża Wodna z XVI w, wzniesiona na fundamentach dawnej Bramy Młyńskiej, przebudowywana w późniejszych wiekach, oraz Baszta Rybacka z XV w. będąca dawniej ważnym elementem fortyfikacji miejskich.

Na Przedmieściu Braniewskim dominuje ufundowany przez kapitułę XV-wieczny gotycki zespół poszpitalny św. Ducha z kaplicą św. Anny, jeden z najciekawszych obiektów tego typu w Polsce. Część szpitalna, posiadająca układ trzynawowej bazyliki, wykorzystywana była nie tylko do potrzeb medycznych, ale również jako przytułek dla pielgrzymów i ubogich. Do budowli tej, w której umieszczono cele mieszkalne, aptekę, kuchnię i jadalnię, przylega kaplica, której ściany pokrywają cenne malowidła z lat 1426-1433.

Choć Frombork założony został przez przybyszów z Niemiec, a później przez niemal dwa wieki pozostawał w granicach obcego państwa, znaczenie tego miasta dla kultury Polski trudno przecenić. Tym bardziej więc warto pamiętać o nim podczas wytyczania wakacyjnych szlaków.

Jan Tarnawa

Tekst ukazał się w nr. 3 dwumiesięcznika „Polonia Christiana”.