Kościół już to przerabiał

Synod cudzołóstwa – to określenie odnoszące się do IX-wiecznego zgromadzenia biskupów, które przeszło do historii jako chcące zaaprobować praktykę drugiego małżeństwa po odrzuceniu prawowitej żony. Św. Teodor Studyta sprzeciwił się temu najgorliwiej, dlatego był prześladowany, więziony i trzykrotnie skazany na banicję.

Wszystko zaczęło się w styczniu 795, kiedy cesarz bizantyjski Konstantyn VI (771-797) uwięził swoją żonę Marię w klasztorze i rozpoczął nielegalny związek z Teodorą, damą dworu swojej matki Ireny. Kilka miesięcy później cesarz nazwał ją cesarzową (łac. Augusta) Teodorą, ale nie mógł przekonać patriarchy Tarasiosa (730-806) do usankcjonowania nowego małżeństwa. W końcu jednak znalazł księdza Józefa, przeora klasztoru Kathara na wyspie Itaka, który pobłogosławił cudzołożny związek.

Św. Teodor (ur. w Konstyntynopolu w 759 r.) był wówczas mnichem w klasztorze Saccudium w Bitynii (północna Azja Mniejsza nad Morzem Czarnym), gdzie godność przeora pełnił jego wuj o imieniu Platon, już za życia uznawany za świętego. Teodor relacjonował, że niesprawiedliwy rozwód wywołał ogromne perturbacje w całym chrześcijańskim świecie i wraz z Platonem energicznie protestowali, powołując się na nierozerwalność węzła małżeńskiego. Teodor pisał: „Cesarz musi uznać się za cudzołożnika, a następnie ksiądz Józef musi uznać się za winnego błogosławienia cudzołożników i dopuszczenia ich do Komunii Świętej”. Poprzez „ukoronowanie cudzołóstwa ksiądz Józef znalazł się w opozycji do nauczania Chrystusa i pogwałcił prawo Boże”.

Według Teodora, patriarcha Tarasios też powinien został potępiony, ponieważ jeśli nawet nie uznawał nowego małżeństwa, to tolerował cudzołożny związek, nie ekskomunikował cesarza i nie ukarał księdza Józefa.

Tego typu zachowanie było typowe dla części Kościoła Wschodniego, który głosił nierozerwalność małżeństwa, ale w praktyce wykazywał pewną uległość wobec władzy cesarskiej, tym samym siejąc zamęt wśród ludów i wywołując protesty ze strony najgorliwszych katolików.

Teodor, bazując na autorytecie św. Bazylego stwierdził, że podwładni mogą otwarcie oskarżać (potępiać) błędy przełożonych. Mnisi z Saccudium zerwali łączność z patriarchą ze względu na jego współudział w rozwodzie cesarza.

To rozpoczęło tzw. kwestię cudzołóstwa, która postawiła Teodora w konflikcie nie tylko z władzą cesarską, ale również z patriarchami Konstantynopola.

Nie jest to dobrze znana historia, ale przed laty prof. Dante Gemmiti ujawnił ją w bardzo skrupulatnej, historycznej rekonstrukcji opartej na greckich i łacińskich źródłach (Teodor Studyta a kwestia cudzołóstwa, LER Marigliano, 1993 r.). Źródła potwierdzają, że kościelna dyscyplina Kościoła Wschodniego w pierwszym tysiącleciu wciąż przestrzegała zasadę nierozerwalności małżeństwa.

We wrześniu 796 r. Platon i Teodor wraz z pewną liczbą mnichów zostali aresztowani, uwięzieni, a następnie skazani na banicję do Tesalonik, gdzie przybyli ponad pół roku później. W Konstantynopolu ludność uznała cesarza Konstantyna VI za grzesznika, który wciąż siał publiczne zgorszenie. Wierni podążali za przykładem Teodora i Platona, opozycja rosła z dnia na dzień.

Banicja okazała się krótką jako że młody Konstantyn w wyniku spisku pałacowego został oślepiony przez swoją matkę, która przejęła władzę nad Cesarstwem. Irena wezwała wygnańców z powrotem. Ci przenieśli się do klasztoru w Studios wraz z większą częścią wspólnoty z Saccudium. Teodor i Platon pogodzili się z patriarchą Tarasiosem, który po dojściu Ireny do władzy potępił publicznie Konstantyna i księdza Józefa za cesarski rozwód.

Również rządy Ireny były krótkie, gdyż 31 października 802 r. po buncie pałacowym ogłosił się cesarzem jej minister, Nikeforos. Patriarcha Tarasios zmarł niedługo potem, a nowy cesarz miał nowego patriarchę Konstantynopola, zresztą swojego imiennika. Patriarcha zwołał synod w 806 r., gdzie przywrócono Józefa do godności przeora klasztoru Kathara na wyspie Itace. Św. Teodor był wtedy głową wspólnoty monastycznej w Studios (Platon oddał się życiu samotniczemu). Teodor mocno protestował przeciwko rehabilitacji Józefa, a kiedy ten został przywrócony do utraconej wcześniej godności, Teodor zerwał łączność z nowym patriarchą.

Na reakcję nie trzeba było długo czekać. Klasztor w Studios był okupowany militarnie. Platon, Teodor i jego brat Józef (arcybiskup Tesalonik) zostali aresztowani, potępieni i wygnani. Cesarz zwołał synod, który obradował w styczniu 809 r. Właśnie ten, który Teodor w liście z do mnicha Arseniusza nazwał „synodem cudzołóstwa”. Zgromadzenie biskupów uznało prawowitość drugiego małżeństwa Konstantyna, potwierdziło rehabilitację przeora Józefa i potępiło Teodora, Platona i jego brata Józefa, którego pozbawiono godności biskupa Tesalonik.

Celem usprawiedliwienia rozwodu cesarza synod użył zasady „ekonomii świętych” (tolerancji w praktyce). Dla Teodora nie istniał jednak żaden powód, który usprawiedliwiałby przekroczenie Bożego Prawa. Powołując się na nauczanie św. Bazylego, św. Grzegorza z Nazjanzu i św. Jana Chryzostoma Teodor stwierdził, że dyscyplina „ekonomii świętych” głoszona przez synod, zgodnie z którą mniejsze zło (w tym przypadku cudzołożne małżeństwo cesarza) mogłoby być tolerowane w pewnych okolicznościach, nie ma żadnej podstawy biblijnej.

Kilka lat później cesarz Nikeforos zmarł podczas wojny przeciwko Bułgarom (25 lipca 811). Na tron wstąpił Michał I. Nowy cesarz wezwał z wygnania Teodora, który stał się jego głównym doradcą. Pokój nie trwał jednak długo. W lecie 813 r. Bułgarzy zadali poważną klęskę Michałowi I pod Adrianopolem. Armia ogłosiła nowym cesarzem Leona V Ormianina (775-820).

Kiedy Leon pozbawił urzędu patriarchę Nikeforosa i potępił kult obrazów, Teodor przewodził oporowi przeciwko ikonoklazmowi. W rzeczy samej, Teodor przeszedł do historii nie tylko jako przeciwnik „synodu cudzołóstwa”, ale także jako jeden z wielkich obrońców obrazów świętych podczas drugiej fazy ikonoklazmu.

W Niedzielę Palmową roku 815 odbyła się procesja tysiąca mnichów w Studios, wewnątrz ich klasztoru, ale dobrze widoczna. Mnisi nieśli ikony świętych i śpiewali uroczyste pieśni na ich cześć.

Między rokiem 815 a 821 Teodor był biczowany, więziony i wygnany do różnych miejsc w Azji Mniejszej. W końcu udało mu się wrócić do Konstantynopola, ale już nie do jego klasztoru. Następnie osiedlił się ze swoimi mnichami po drugiej stronie Bosforu, w Prinkipo, gdzie zmarł 11 listopada 826 roku.

Non licet („nie wolno”) z Ewangelii św. Mateusza (Mt 13, 3-11), które św. Jan Chrzciciel wypowiedział przeciwko tetrarsze Herodowi za jego cudzołóstwo rozbrzmiewało wiele razy w historii Kościoła. Św. Teodor Studyta, prosty zakonnik, który ośmielił się rzucić wyzwanie cesarskiej władzy i kościelnej hierarchii jego czasów, może być uznany, nawet dziś, za jednego z niebiańskich protektorów tych, którzy w obliczu groźby zmiany katolickiej praktyki w sprawie małżeństwa mają odwagę powtórzyć tamto nieelastyczne non licet.

Roberto de Mattei