Pożar paryskiej Notre-Dame wstrząsnął światem i wyrządził wielkie szkody. Jednak odsłonił też szereg tajemnic aż dotąd niedostępnych dla badaczy. Ich zgłębianie już się zakończyło: katedra ponownie otworzy swe podwoje w uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny 8 grudnia Roku Pańskiego 2024.
Paryska Notre-Dame była przez wieki świątynią Boga oraz domem modlitwy królów i ludu Francji. Także i dziś, mimo powszechnej laicyzacji, łączy świat wiary ze światem polityki. Zarazem już dwa stulecia temu stała się jednym z najważniejszych ogniw w narodzinach fachowej konserwacji zabytków. Obecnie otwiera nowy jej rozdział.
Niegdyś szanowano kościoły o sędziwej metryce, ale nie znano stałych zasad ich renowacji. W praktyce każdy robił, co chciał. Toteż za ostatnich Burbonów zniszczono znaczną część średniowiecznych rzeźb i witraży Notre-Dame, zastępując je nowymi. Rozebrano też wielką, gotycką iglicę, wieńczącą skrzyżowanie naw. Rewolucja dorzuciła urzędowe zbezczeszczenie kościoła oraz destrukcję posągów królów i świętych na fasadzie.
Wesprzyj nas już teraz!
Pierwsza taka renowacja
Powieść Victora Hugo Katedra Najświętszej Maryi Panny w Paryżu z roku 1831 zwróciła na Notre-Dame spojrzenie świata. Na tej fali rząd króla Ludwika Filipa zdecydował o renowacji świątyni. W latach 1843–1864 Jean-Baptiste-Antoine Lassus i Eugène Viollet-le-Duc przywrócili rozbite przez rewolucjonistów rzeźby, usunęli część nowożytnego wyposażenia i odtworzyli (w swym mniemaniu) średniowieczny wygląd kościoła. To wówczas nad katedrą znów pojawiła się niebotyczna, ponad dziewięćdziesięciometrowa iglica.
Ta renowacja dała przykład całej Europie.
Interwencja Opatrzności
Kolejne epokowe wydarzenie w dziejach konserwacji zabytków sprowokował pożar, który w Wielkim Tygodniu AD 2019 strawił dachy Notre-Dame. Szczęściem czuwała Opatrzność.
Nie było wprawdzie cudem, że sklepienie wytrzymało uderzenie płonących belek – to akurat średniowieczni architekci przewidzieli. Natomiast było cudem, że wielka iglica, która zapadła się, przebijając sklepienną czaszę, nie uderzyła o metr dalej. Gdyby trafiła w tak zwane żebro jarzmowe, ściany boczne zawaliłyby się w tym miejscu, a potem cała katedra złożyłyby się niczym domek z kart.
To samo stałoby się, gdyby w ciągu pierwszych dni po pożarze spadł deszcz – masa wody zawaliłaby nadwątlone sklepienia. A gdyby powiał silniejszy wiatr, kamienne szczyty, pozbawione wsparcia, runęłyby na okoliczne domy.
Pan Bóg ustrzegł.
Spontaniczność i profesjonalizm
Wszystko to wiemy dzięki pracy setek fachowców różnych specjalności, którzy spontanicznie zgłaszali się już podczas pożaru. Błyskawicznie powstało szereg instytucji, między innymi Projekt Naukowy Notre-Dame, w którego ramach działa dziewięć grup roboczych. Te ostatnie, nie biorąc udziału w odbudowie jako takiej, prowadziły badania, które – paradoksalnie – nie były możliwe przed pożarem.
Te prace już się skończyły, choć nie zbadano wszystkiego (dowcipni mówią: Reszta następnym razem…), jako że prezydent republiki ustalił sztywną datę oddania Notre-Dame do użytku na 8 grudnia 2024 roku. Najwyraźniej pragnie uwiecznić się jako renowator katedry en chef.
Zasób już zgromadzonych danych wystarczy jednak dla kilku pokoleń badaczy. Wiemy o Notre-Dame niebotycznie więcej niż dotąd. Zadziwiają efekty precyzyjnych analiz dokonywanych przez różne międzynarodowe ekipy z użyciem najnowocześniejszych technik. Dodać do tego trzeba szereg odkryć poczynionych w różnych dziedzinach, począwszy od pierwotnej kolorystyki Notre-Dame i jej dawnego wystroju. Archeolodzy wydobyli dziesiątki kamiennych figur, które przez kilkaset lat – od zburzenia średniowiecznej przegrody chórowej – zalegały pod posadzką. Okazało się też, że pewne części gotyckich sklepień pochodzą z czasu… barokowej renowacji. Aż dotąd w ogóle nie wiedziano, że takowa miała miejsce.
Niemało też dowiedzieliśmy się o rozwoju gotyku.
Miejsce w gotyckim rankingu
Gotyk – ten najważniejszy wynalazek średniowiecznej sztuki i techniki – narodził się we Francji w latach czterdziestych XII stulecia, ale dopiero po dwóch dekadach doświadczeń architekci rozpoczęli wielki wyścig: kto wzniesie świątynię najwyższą i najwspanialszą?
W finale na podium stanęły trzy tak zwane klasyczne katedry gotyckie: w Chartres, w Reims i w Amiens. Jednak hasło do wyścigu dała w roku 1163 paryska Notre-Dame. To jej twórcy jako pierwsi „podbili stawkę” i „przebili sufit”. Nikt wcześniej nie wzniósł tak wysokich sklepień, a potem mało kto stworzył budowlę o tak wielkiej kubaturze. I mimo że katedry klasyczne są od paryskiej nieco wyższe, ich skala jest podobna. Paryżanie mieli podstawy utrzymywać, że ich katedra przewyższa wszystkie pozostałe.
Rekordowe sklepienia
Niektóre badania w zaskakujący sposób potwierdziły to mniemanie. Oto aż dotąd można było mierzyć grubość sklepień Notre-Dame tylko w przybliżeniu. Teraz okazało się, że ich czasze, rozpięte na szerokości 12–13 metrów, mają grubość zaledwie… piętnastu centymetrów! Czyli są najcieńsze ze wszystkich znanych katedralnych sklepień gotyckich we Francji, które wszędzie – czy to wzniesione wcześniej, czy później – mierzą po kilkadziesiąt centymetrów grubości. Wygląda to zatem tak, jakby z początku architekci konkurowali w stawianiu sklepień jak najcieńszych – aż wygrał architekt paryskiej katedry. A potem nikt nie zapragnął powtórzyć tak ryzykownego osiągnięcia. Notabene, tak arcyfinezyjna struktura przetrwała osiemset lat i pożar na dokładkę.
Święty Krzyż i symbolika Notre-Dame
Zasadniczo symbolika świątyni chrześcijańskiej była i jest znana. Jednak każda średniowieczna katedra może mieć symbolikę indywidualną, właściwą tylko sobie. To właśnie przypadek paryskiej Notre-Dame. Na przykład od dawna zastanawiało badaczy powszechne występowanie w jej architekturze monumentalnego motywu krzyża. Wydawałby się on oczywisty w kościele chrześcijańskim, ale liczba jego powtórzeń we wnętrzu pozostaje wyjątkowa na tle innych dwunastowiecznych świątyń. Tłumaczono to w ten sposób, że ówcześnie na ołtarzu głównym przechowywano relikwie Prawdziwego Krzyża, największą świętość stolicy. Pamiętajmy, że równolegle tenże Prawdziwy Krzyż towarzyszył armii Królestwa Jerozolimskiego.
Kropkę nad „i” postawiło… rusztowanie, które po pożarze stanęło pod sklepieniem. Słabo widoczny element zwornika nad ołtarzem głównym okazał się pozłacaną (niegdyś) kulą z wyciętym w niej krwistoczerwonym krzyżem. Ten wyjątkowy element powiela dekoracje średniowiecznych relikwiarzy Krzyża Świętego. Można rzec, że katedra była w zamyśle jej twórców wielkim relikwiarzem Krzyża – tego samego, który wiódł do boju krzyżowców i rycerstwo w Ziemi Świętej.
Wizerunek architekta
Wciąż słyszymy romantyczną bajkę o rzekomej anonimowości średniowiecznych architektów. Tak naprawdę ani nie byli oni anonimowi, ani nie stronili od artystycznej chwały.
Dowód: obie zewnętrzne elewacje transeptów paryskiej Notre-Dame – północna i południowa – to dwa genialne dzieła dwóch genialnych architektów. Wymyślone przez nich nowatorskie formy zmieniły oblicze europejskiej sztuki. Owi twórcy znani są nam z imienia i nazwiska. To Jean de Chelles i młodszy odeń Jean de Montreuil. Chwałę pierwszego głosi kuty w kamieniu napis, datujący początek jego prac na rok 1257. Aż dotąd przypisywano mu północne ramię transeptu. Młodszy, Jean de Montreuil, miałby wykonać najbardziej zaawansowane stylistycznie (jak się wydawało) ramię południowe.
Otóż w północnym ramieniu transeptu, na wysokości 20 metrów, widnieje niespełna półmetrowe popiersie architekta. Wskazywano dotąd dwie możliwości: albo to średniowieczny wizerunek Jeana de Chelles, albo podróbka z czasów dziewiętnastowiecznej renowacji.
Dopiero teraz, dzięki nowym badaniom, okazało się, że popiersie jest autentyczne. Zarazem jednak komputerowa analiza wykazała, że oba ramiona transeptu powstawały jednocześnie, a nie kolejno – jak sądzono do tej pory. Czyli że obaj architekci musieli je współtworzyć w równym stopniu. A zatem autentyczne popiersie ukazuje któregoś z nich… ale którego? To kolejna tajemnica.
Finis coronat opus
Bohaterowie heroicznej renowacji ukończyli swoją pracę. Udało im się powstrzymać zakusy francuskiego prezydenta, który pragnął odbudować katedrę piękniejszą, niżeli była. W oczekiwaniu na ponowne otwarcie Notre-Dame świat wiary i świat miłośników chrześcijańskiego średniowiecza nadal jednak wstrzymuje oddech. Ostatnie słowo należy bowiem do gospodarzy – kapituły i arcybiskupa. Z góry powiem, że coś może nas tutaj zaskoczyć. Ale nie uprzedzajmy wypadków; mógłbym być niesprawiedliwy. Czas pokaże.
Jacek Kowalski
Tekst ukazał się w magazynie „Polonia Christiana” – numer 101 – listopad – grudzień 2024
