Aniołowie nigdy nie interesowali filozofów i historyków filozofii w takim stopniu jak Bóg, człowiek, byt, język, przyroda czy wartości moralne. Naukę o tych istotach – angelologię – zalicza się oficjalnie do teologii (dokładnie do teologii systematycznej), a okresy wzmożonego zaciekawienia aniołami wśród filozofów tłumaczono najczęściej przejaskrawieniami i przesileniami idealizmu. Jaki jest więc sens zajmować się historią związku anioła i człowieka w filozofii?
Podstawowym zastrzeżeniem przeciwników filozoficznej angelologii było i jest pytanie o samo istnienie aniołów, którego rzekomo w sposób rozumowy udowodnić się nie da. W najdelikatniejszych przypadkach twierdzono, że o aniołach wypada mówić tylko duchownym, religioznawcom i teologom; w najbardziej racjonalistycznej argumentacji spychano je pogardliwie wraz z diabłem, wróżkami i zaklęciami do sfery zabobonnych wierzeń ludowych. Taki pogląd wyznawali nawet niektórzy współcześni teolodzy chrześcijańscy, jak np. Rudolf Bultmann.
Wesprzyj nas już teraz!
Wątpliwościom tym nie można odmówić racji bytu, ale pod warunkiem, że opowiemy się za dominującą od czasów Locke’a, Kartezjusza i Hobbesa empiryczno-materialistyczną koncepcją filozofii. Jeśli bowiem filozof miałby poznawać wyłącznie to, czego może doświadczyć zmysłami, lub to, na co posiada materialny dowód – wówczas faktycznie należałoby angelologię wyrzucić poza obszar poznania, zwanego filozoficznym. Byłoby to jednak posunięcie bardzo radykalne, gdyż konsekwentnie należałoby wyekspediować poza ramy filozofii tematy Boga, ducha, preegzystencji, a także cały idealistyczny system Platona. Jeżeli jednak przyjmiemy za niektórymi starożytnymi, iż filozofia to usystematyzowana wiedza na temat tego, czego nie widać (w odróżnieniu od nauki) – aniołowie staną się takim samym tematem dociekań filozoficznych jak Bóg czy struktura świata duchowego.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za sensem angelologii i za rozważaniem angelologii na gruncie filozofii jest zastanawiająca pokrewność nauki o aniołach z filozoficzną antropologią. Słowo „antropologia” używane jest tutaj w tradycyjnym znaczeniu – oznacza ono dziedzinę filozofii zajmującą się istotą i naturą człowieka. Zbieżność wątków i podobieństwo zagadnień obu nauk jest wskazówką, że studiowanie bytów anielskich może prowadzić do pogłębienia wiedzy o człowieku, a więc o samym podmiocie filozofującym.
W cyklu artykułów, które ukażą się na łamach PCh24.pl podejmiemy tę właśnie tematykę. Zaczniemy zatem od demonologii w filozofii pogańskiej i prapoczątków refleksji angelologicznej; przedstawimy obraz aniołów w chrześcijańskiej apologetyce i patrystyce, myśl scholastyków oraz innych (m.in. arabskich) filozofów średniowiecznych – w tym zwłaszcza naukę św. Tomasza z Akwinu. A na koniec zaprezentujemy wyimki z mistycznej angelologii Emanuela Swedenborga oraz najpełniejszą chyba próbę filozoficznego zespolenia rozważań o człowieku i aniele, którą zawdzięczamy Sergiuszowi Bułgakowowi i Mikołajowi Bierdiajewowi – wybitnym reprezentantom XX-wiecznej filozofii rosyjskiej.
Mam nadzieję, że dzięki każdemu z artykułów cyklu bardziej zrozumiałe staną się zdania, jakie na pierwszych stronach swego wnikliwego studium o angelologii wieków średnich (Angels and Angelology in the Middle Ages) umieścił Dawid Keck: „Spośród wszystkich Bożych stworzeń ludziom najbliżej do aniołów, dlatego też angelologia jest obietnicą oświecenia antropologii. Jednak we współczesnym świecie pomysł, by rozeznawać ludzką naturę w porównaniu z pokrewnymi jej istotami, nie polega na zestawianiu człowieka z serafinem, ale z szympansem. Współcześni uczeni, próbując odkryć istotę człowieczeństwa, zgłębiają genezę małp człekokształtnych – średniowieczni teologowie badali w tym celu aniołów” (tłumaczenie własne – M.Ż.).
Magdalena Żuraw
