Ofiary są zbyt mało chronione. Jest pierwszy raport Państwowej Komisji ds. Pedofilii

Zgłoszenia

Od początku działalności Komisji odebrano 246 telefonów, 514 wiadomości e-mail w sprawie zgłoszeń. Odbyło się 38 wysłuchań w siedzibie Komisji, prowadzonych jest 349 spraw. Komisja w ramach własnych badań przeanalizowała 669 tomów akt, a także wysłała 5500 pism.

Komisja w okresie od 24 listopada 2020 r. do 30 czerwca 2021 r. prowadziła łącznie 349 spraw zgłoszonych oraz podjętych z własnej inicjatywy (22 sprawy, większość dotycząca czynów popełnionych przez duchownych). Z tego 137 zgłoszono prokuraturze (z tego 36 dotyczyło niezawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa wykorzystywania seksualnego dziecka poniżej 15. roku życia), 250 spraw było monitorowanych przez Komisję (np. wcześniej umorzonych lub z odmową wszczęcia śledztwa), a 53 sprawy uległy przedawnieniu.

Spośród zgłoszonych spraw (z czego 8 spraw zgłosiły osoby duchowne), 188 dotyczyło wykorzystania seksualnego dziewczynek, a 173 – chłopców. W chwili popełnienia czynu zabronionego najmłodsza z osób poszkodowanych miała zaledwie rok, a najstarsza 16 lat. W 22 przypadkach poszkodowani to osoby w wieku do 3 lat. W 71 zgłoszonych do Państwowej Komisji sprawach poszkodowani to osoby w wieku od 3 do 10 lat. Pozostali poszkodowani to osoby w wieku od 11 do 15 lat.

Sprawcami w większości byli mężczyźni – 275 (oraz 17 kobiet). W 23,3 proc. sprawcami byli rodzice, w 12,3 proc. – osoby spokrewnione, a w 64,4 proc. – osoba obca. Wśród zgłoszeń́ dotyczących niespokrewnionych sprawców, najwięcej spraw dotyczyło osób duchownych (100 spraw).

Analiza Państwowej Komisji wskazuje, że około 25 proc. spraw kierowanych do niej jest związanych z kryzysem w rodzinie wynikającym z konfliktu okołorozwodowego. Wśród tej grupy spraw w ok. 99 proc. przypadków osobami zgłaszającymi są matki oskarżające ojców swoich dzieci o stosowanie przemocy seksualnej.

W sprawach, w których osoba duchowna została wskazana jako sprawca wykorzystywania seksualnego dziecka poniżej 15. roku życia (30 proc. zgłoszeń), Komisja przekazała do prokuratury 55 zgłoszeń́, w tym 36 dotyczących niezawiadomienia właściwego organu o podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 240 § 1 k.k.

– Dodatkowo Państwowa Komisja zawiadomiła prokuraturę w czterech sprawach, w tym dwóch podjętych przez Komisję z urzędu. Dwa zawiadomienia dotyczyły osoby duchownej, która po wyroku skazującym za przestępstwo seksualne popełnione na szkodę małoletniego nadal prowadziła rekolekcje i celebrowała nabożeństwa z udziałem dzieci, pomimo orzeczonego przez sąd środka karnego w postaci dożywotniego zakazu wykonywania zawodu nauczyciela oraz zakazu wykonywania działalności związanej z wychowywaniem, edukacją oraz opieką nad małoletnimi. Kolejne dwa zawiadomienia skierowane przez Państwową Komisję do prokuratury dotyczyły ukrywania przez zwierzchników czynów seksualnych księży wobec dzieci – czytamy w Raporcie.

Państwowa Komisja stoi na stanowisku, że w sprawie wprowadzonego w 2017 r. obowiązku zgłaszania organom ścigania wiedzy o przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci, przełożeni kościelni powinni niezwłocznie zgłosić wszystkie znane im dotychczas (nie zgłoszone uprzednio) przypadki. „W sporządzonych zawiadomieniach Państwowa Komisja odniosła się także do kwestii przepisu art. 240 § 1 k.k. w brzmieniu obowiązującym i wskazała, że nie ma przeszkód formalnych, by do odpowiedzialności karnej mogły zostać pociągnięte osoby, które powzięły wiarygodną wiadomość o przestępstwie przed wejściem w życie noweli art. 240 k.k.” – napisano w Raporcie.

Około 12 proc. spraw zgłoszonych do Komisji dotyczy czynów popełnionych w Internecie.

Komisja podsumowuje w Raporcie również spotkania z przedstawicielami Kościoła katolickiego (ks. Tadeuszem Isakowiczem-Zaleskim, Centrum Ochrony Dziecka – Ewą Kusz, o. Adamem Żakiem SJ, ks. Andrzejem Kobylińskim, Fundacją św. Józefa – Martą Titaniec i ks. Grzegorzem Strzelczykiem).

Miało miejsce również spotkanie z przedstawicielami zrzeszającej świeckich katolików Inicjatywy „Zranieni w Kościele”, która skupia się przede wszystkim na wsparciu osób skrzywdzonych przestępstwem wykorzystania seksualnego dokonanego przez osobę duchowną. Jak przyznają autorzy Raportu, zaprezentowane przez Komisję Rekomendacje mające na celu skuteczniejszą ochronę pokrzywdzonych oraz pomoc im w trudnej sytuacji, bazują na doświadczeniach podobnych do tych, o których opowiedzieli członkowie Inicjatywy.

– Państwowa Komisja podjęła kroki dążące do pełniejszego poznania sposobu reagowania władz kościelnych w stosunku do osób duchownych oskarżonych o czyny o pedofilskim charakterze. Działając w oparciu o decyzję Stolicy Apostolskiej o zniesieniu tzw. tajemnicy papieskiej w sprawach dotyczących nadużyć seksualnych, Państwowa Komisja podjęła decyzję o skierowaniu pisemnych wystąpień do wszystkich sądów biskupich na terenie Polski. Zwrócono się w nich o udzielenie informacji, czy w okresie od 1 stycznia 2000 r. do końca lutego 2021 r. prowadzone były postępowania sądowo-kanoniczne wobec osób duchownych wskazywanych jako sprawcy wykorzystywania seksualnego małoletnich poniżej 15 lat. Podobne pismo skierowane zostało następnie do wszystkich polskich biskupów ordynariuszy w zakresie prowadzonych przez nich bądź przez wyznaczonych delegatów postępowań karno-administracyjnych – czytamy w Raporcie.

23 czerwca 2021 r. Komisja zwróciła się o przekazanie wybranych danych do Kongregacji Nauki Wiary. Zależało jej na poznaniu liczby spraw prowadzonych przez Kongregację w latach 2002–2020 w stosunku do polskich duchownych w związku z przestępstwem wykorzystania seksualnego osób, które nie ukończyły 15. roku życia (z podziałem na poszczególne lata). Kolejne pytania dotyczyły liczby spraw zakończonych wyrokiem oraz szczegółów dotyczących rodzaju przestępstw i zastosowanych kar, zwłaszcza liczby osób wydalonych ze stanu duchownego. Państwowa Komisja jest zainteresowana ponadto statystykami dotyczącymi poszczególnych polskich diecezji i zgromadzeń zakonnych oraz liczbą ukaranych hierarchów. Zwrócono się również o przekazanie szczegółów dotyczących obecnie prowadzonych postępowań.

Badania

Badanie zjawiska wykorzystania seksualnego małoletniego w Polsce w latach 2017–2020 przeprowadzono na podstawie analizy 345 przypadków z 245 postępowań sądowych.

Spośród pokrzywdzonych, największą grupę stanowiły dzieci w wieku od 13. do 15. roku życia – 49 proc. Następnie 41 proc. to dzieci w wieku 7–12 lat, 8 proc. to dzieci w wieku od 4 do 6 lat, 1 proc. stanowiły dzieci do 3. roku życia. W 93 proc. dzieckiem wykorzystanym seksualnie była dziewczynka, w pozostałych chłopiec. Najwięcej dzieci, bo 39 proc. pochodziło z małych miast, 31 proc. z terenów wiejskich, pozostałe 30 proc. z miast powyżej 50 tys. mieszkańców. W większości, bo w 78 proc. dzieci nie ujawniały cech niepełnosprawności intelektualnej.

W 130 przypadkach (łącznie 62 proc.) dziecko wykorzystane seksualnie pochodziło z rodziny, w której miało jedno lub dwoje rodzeństwa. W 209 przypadkach możliwa była ocena sytuacji finansowej rodziny dziecka pokrzywdzonego, z czego w 150 (44 proc.) sytuację socjoekonomiczną można ocenić jako przeciętną.

Wyniki badań wskazują, że najczęściej dziecko samo ujawniło informacje o czynie (121 przypadków – 54 proc.). Jeśli dziecko nie zdecydowało się ujawnić informacji samo, zazwyczaj objawy molestowania zauważał rodzic. Relatywnie najrzadziej fakt wykorzystania seksualnego ujawniał rówieśnik, znajomy, pracownik socjalny czy opiekun prawny.

Aż w 87 proc. spraw pokrzywdzonego na etapie postępowania przygotowawczego nie reprezentował pełnomocnik. Zaledwie w 38 przypadkach dziecko posiadało pełnomocnika. Na 218 dzieci, aż 170 nie miało zapewnionej opieki psychologicznej na etapie postępowania przygotowawczego. Wśród najczęściej występujących konsekwencji psychicznych u dziecka są: lęk, poczucie winy a nawet depresja, także zachowania autoagresywne czy próby samobójcze.

Badaniu poddano również sprawców, spośród których 98 proc. to mężczyźni, przeciętnie w wieku 34 lat. Najwięcej z nich zamieszkiwało małe miejscowości. 63 proc. nie było w związkach formalnych, a prawie połowa sprawców posiada własne dzieci. Tylko 1 proc. sprawców posiadał wyższe wykształcenie, największą grupę (35 proc.) stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym.

W raporcie zaprezentowano wykres ilustrujący pełnione przez sprawców funkcje społeczne – jeden procent sprawców to np. osoby związane z obszarem oświaty i wychowania, kolejny jeden procent stanowią duchowni, jeden procent sprawców to przedstawiciele obszarów sportu. Mniej niż jeden procent dotyczy osób z obszaru kultury i sztuki.

– Wśród skazanych sprawców dwóch było księżmi, dwie osoby związane były z obszarami sportu. Większość skazanych za przestępstwo wykorzystania seksualnego sprawców nie pełniła żadnej z przedstawionych na wykresie funkcji społecznej. Z literatury przedmiotu wiadomo, że sprawców wysokofunkcjonujących jest więcej. Podejrzewa się, że sprawcy posiadający wysoki status ekonomiczny z reguły pozostają bezkarni, a przestępstwa, których się dopuszczają, nie zostają wykryte lub zgłoszone odpowiednim organom. Może wynikać to zarówno z możliwości skorzystania z płatnej pomocy prawnej, jak również korzystania z płatnych usług związanych z wykorzystaniem dzieci (np. darknet czy prostytucja dziecięca w innych krajach) – podano w Raporcie.

U większości sprawców (64 proc.) nie wykazano zaburzeń preferencji seksualnych pod postacią pedofilii. Wystąpiły one u 8 proc. sprawców (29 osób). Większość to osoby traktujące dziecko jako zastępstwo dojrzałego partnera.

W 35,36 proc. miejscem popełnienia czynu był Internet. W przypadku kontaktów bezpośrednich najczęściej wykorzystanie seksualne odbywało się w miejscu zamieszkania sprawcy.

W analizowanych sprawach jedynie w 32 przypadkach sądy zawyrokowały o zadośćuczynienie, a w 24 o nawiązkę. Nie odnotowano przypadków zasądzenia odszkodowania w analizowanych sprawach. W 83 proc. przypadków sąd nie zawyrokował o żaden środek kompensacyjny. Jedynie w przypadku 20 dzieci zasądzono zadośćuczynienie, co stanowi około 8% wszystkich przypadków. Wysokość zadośćuczynienia pozostawała w przedziale od 200 zł (2 dzieci – za składanie propozycji obcowania płciowego i wysyłanie zdjęć swoich nagich genitaliów) do 80 000 zł (1 dziecko, za wielokrotne obcowanie płciowe, doprowadzenie pokrzywdzonego dziecka do poddania się innym czynnościom seksualnym i odurzanie go alkoholem). Natomiast dla nawiązek przedział ten wynosił od 500 zł (15 dzieci) do 20 000 zł (2 dzieci).

Najczęściej orzekanym środkiem karnym wobec sprawców był zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, co stanowi 42 proc. spośród wszystkich orzeczonych środków karnych. Ani razu nie orzeczono pozbawienia praw publicznych. Zakaz wykonywania określonego zawodu i zajmowania danego stanowiska orzeczono w sumie w 11 proc. wyroków analizowanych sprawach karnych. Wśród orzeczonych obowiązków poddanie się terapii uzależnień występowało jedynie w 12 sprawach (3,5 proc.). W żadnej z badanych spraw ani razu nie orzeczono wobec sprawcy obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Kara pozbawienia wolności za zgwałcenie dziecka poniżej 15. roku życia orzekana przez sąd (art. 197 § 3 pkt 2 k.k.) wahała się od 3 do 10 lat, choć zakres ustawowy wynosi 3 – 12 lat. Kara pozbawienia wolności za obcowanie płciowe z dzieckiem poniżej 15. roku życia (art. 200 § 1 k.k.) orzekana przez sąd wahała się od 2 lat do 10 lat, tj. w żadnym przypadku nie były orzekane kary pomiędzy 10 a 12 lat.

Rekomendacje

W Raporcie zaprezentowano również rekomendacje Państwowej Komisji.

Rekomendacje dotyczące zmian systemowych: systemowe zwiększenie ochrony praw małoletnich pokrzywdzonych przemocą seksualną poprzez wprowadzenie zaproponowanych przez Państwową Komisję zmian w prawie karnym, nowelizacja ustawy o Państwowej Komisji mająca na celu doprecyzowanie procedury postępowania wyjaśniającego, zwiększenie podmiotowości poszkodowanego oraz systematyzację pojęć.

Rekomendacje dotyczące zmian proceduralnych: stosowanie art. 240 k.k. także w odniesieniu do czynów, których znamiona zostały wypełnione przed 13 lipca 2017 r. i nadal trwają od dnia 13 lipca 2017 r., nadanie priorytetowego charakteru sprawom karnym dotyczącym przemocy seksualnej wobec dzieci, wprowadzenie instytucji adwokata dziecka dla małoletniego pokrzywdzonego, niezwłoczne wystąpienie prokuratora z wnioskiem o ustanowienie kuratora procesowego dla małoletniego pokrzywdzonego, rozpoznanie przez sąd opiekuńczy w ciągu trzech dni wniosku prokuratora o ustanowienie kuratora procesowego dla małoletniego pokrzywdzonego, każdy sąd rejonowy powinien dysponować aktualną listą adwokatów i radców prawnych posiadających odpowiednie kompetencje psychospołeczne i wykazujących się szczególną znajomością spraw dotyczących dziecka, skuteczne przestrzeganie przez organy procesowe zasady jednorazowości przesłuchania dziecka pokrzywdzonego przestępstwem wykorzystania seksualnego, obligatoryjna opinia biegłego dotycząca możliwości wykonania powtórnych czynności z udziałem małoletniego, sprawy dotyczące przemocy seksualnej wobec dzieci powinny być prowadzone tylko przez odpowiednio przeszkolonych sędziów, określenie płci sędziego i biegłego psychologa uczestniczących w przesłuchaniu małoletniego pokrzywdzonego (inna niż płeć sprawcy), wprowadzenie informacji skierowanych do małoletnich pokrzywdzonych i małoletnich świadków przygotowujących ich do uczestnictwa w postępowaniu sądowym (z wykorzystaniem istniejących już materiałów opracowanych przez organizacje pozarządowe, wprowadzenie do pouczeń dla pokrzywdzonego zapisu o prawie do reprezentowania go w postępowaniu karnym – na prawach oskarżyciela posiłkowego, po uprzednim wyrażeniu zgody na piśmie – przez Państwową Komisję, obligatoryjne opiniowanie seksuologiczne i psychiatryczne sprawców wykorzystania seksualnego dzieci, orzekanie terapii uzależnień u sprawców uzależnionych.

Rekomendacje dotyczące działań profilaktycznych: objęcie obszarów wiejskich i małych miast działaniami podnoszącymi społeczną wiedzę na temat wykorzystywania seksualnego dzieci, przeciwdziałanie wykorzystaniu seksualnemu dziecka w miejscach, w których to ryzyko jest zwiększone, włączenie potencjalnych sprawców przestępstw seksualnych do kategorii adresatów działań profilaktycznych.

Rekomendacje dotyczące jakości specjalistycznej opieki: ujednolicenie standardów dotyczących kosztów uzyskania specjalizacji w zakresie seksuologii, stworzenie oraz sfinansowanie szybkiej ścieżki interwencyjnej zapewniającej priorytetowy dostęp do opieki psychologicznej dla dzieci, co do których wystąpiło podejrzenie wykorzystania seksualnego, uzupełnienie podstawy programowej Ministerstwa Edukacji i Nauki o tematykę profilaktyki wykorzystania seksualnego.

Rekomendacje dotyczące oddziaływań w stosunku do sprawców: wprowadzenie oddziaływań terapeutycznych do opieki postpenitencjarnej dla opuszczających zakłady karne osób uprzednio skazanych za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15.

Raport dostępny jest na stronie Państwowej Komisji: https://www.gov.pl/web/pkdp/raport-panstwowej-komisji2