Na przestrzeni wieków dyscyplina postna w Kościele katolickim ulegała przemianom i reformom. W pierwszym tysiącleciu nie istniały formy praktyk pokutnych, które by obowiązywały w całym Kościele. Zmiana nastąpiła, choć nie we wszystkim, dopiero w drugim tysiącleciu, a zwłaszcza od Soboru Trydenckiego. Wtedy to zaczęto regulować niektóre przepisy postne na poziomie władzy biskupa rzymskiego, jednakże wciąż wiele kwestii było ustalanych na niwie lokalnej.
Jednym z pierwszych papieży, który podjął się kodyfikacji niektórych przepisów był Pius V. Odpowiadając na wezwanie Świętego Koncylium Trydenckiego, opublikował cieszący się do dzisiaj niesłabnącą popularnością Katechizm Rzymski. W tymże katechizmie, podzielonym na trzy tomy, podjęto temat praktyk postnych, zwłaszcza w kontekście abstynencji od pokarmów przed przyjęciem Komunii świętej. Katechizm Soboru Trydenckiego stanowi, iż „Naczczo bowiem do tego Pańskiego stołu przychodzić mamy, abyśmy od północy przynajmniej dnia przeszłego, aż do tego czasu, gdy Ciało Boże przyjmujemy, nic nie jedli, ani pili”. Następnie katechizm napomina, aby „małżonkowie przez kilka dni od żon swoich wstrzymywali się” (Katechizm Rzymski, t. 2, Jasło 1866, s. 235-236). Tu trzeba poczynić pewną uwagę, gdyż zwyczaj ten, nakazujący wstrzemięźliwość seksualną przed przyjęciem Ciała Chrystusa, przestał już obowiązywać długo przed Piusem XII czy Soborem Watykańskim II i nie obliguje on obecnie katolików do takich wyrzeczeń. Jeżeli chodzi o sprawę praktyki postnej na Wielki Post, w materii posiłków, nie istniał wówczas jeden określony z góry zwyczaj, lecz obowiązywały normy lokalne.
Zasadniczo dawna dyscyplina postna przewidywała również zakaz spożywania jaj i sera w czasie oczekiwania na Wielkanoc. Papież Aleksander VII, w dekrecie z dnia 18 marca 1666 roku, potępił opinię tych, którzy twierdzili, że „Nie jest oczywiste, aby zwyczaj niejadania jaj i sera w Wielki Post był obowiązujący” (Henrici Denzinger, Enchiridion Symbolorum, ed. Carolus Rahner, Barcinone-Friburgi Brisgoviae-Romae: 1957, s. 366). W innym dokumencie, wydanym 6 miesięcy wcześniej, biskup Rzymu zganił zdanie tych ludzi, którzy głosili, iż „Kto łamie post Kościoła, do którego jest zobowiązany, nie grzeszy śmiertelnie, chyba że czyni to z pogardy i nieposłuszeństwa, np. dlatego, że nie chce podporządkować się jakiemuś nakazowi” (Tamże, s. 365). Następca św. Piotra wskazał tą decyzją na wagę moralną przestrzegania nakazów Kościoła w kwestii postu.
Wesprzyj nas już teraz!
Kwestia postów wywoływała też sporu. Syryjscy i Ormiańscy katolicy, widząc zwyczaj katolików łacińskich, według którego mają oni możliwość jeść ryby w okresie Wielkiego Postu, zapragnęli także mieć takie prawo, lecz papież Benedykt XIV, w swojej encyklice Allatae Sunt, nakazał im zachować swoje dawne tradycje, które nie zezwalały na spożywanie ryb w czasie postnym. Argumentował on swoją decyzję m.in. tym, aby nie nastąpiło mieszanie rytów łacińskich ze wschodnimi (por. Magnum Bullarium Romanum, t. 19, Luxemburgi 1758, s. 166).
W XIX wieku senator II Cesarstwa Francuskiego, kardynał Gousset, pisał w swojej Teologii Moralnej o tym, w jaki sposób zachowuje się posty kościelne. Wskazując na fakt, że w niedziele nie należy pościć, zaznaczył jednak, iż we Francji, w okresie wielkopostnym, „obowiązkiem jest wstrzymywać się od mięsa”, nawet w dzień Pański (Thomas Marie Joseph Gousset, Teologia moralna dla użytku plebanów i spowiedników, t. 1, Warszawa 1858, s. 120). Zwyczaj ten zamarł już dawno, lecz ukazuje nam on radykalne i ascetyczne podejście władz eklezjalnych wobec okresu postnego w dawniejszych czasach. W tym samym okresie, przynajmniej od ustaw Synodu Piotrkowskiego w 1628 r., na ziemiach polskich obowiązywał post ścisły we wszystkie piątki roku kościelnego.
Wielki pogromca herezji modernizmu oraz reformator kościelnym, któremu zawdzięczamy obniżenie wieku przystępowania do Komunii świętej przez dzieci, biskup Rzymu Pius X, na łamach swojego Katechizmu Katolickiego, wskazał w jaki sposób należy zachowywać dyscyplinę postną w Kościele katolickim. Prawdopodobnie zakres obowiązywalności tej dyscypliny dotyczył jedynie diecezji rzymskiej, gdyż głównie do niej został skierowany ten dokument. Znajdziemy w tym katechizmie stwierdzenie, zgodnie z którym „drugie przykazanie kościelne” nakazuje, abyśmy „przestrzegali postu: w okresie Wielkiego Posty; w niektóre dni podczas Adwentu; w Suche Dni; w niektóre wigilie” (Katechizm katolicki św. Piusa X, Sandomierz 2020, s. 114). Odpowiadając na pytanie „Na czym polega post?”, Pius X dał jasną odpowiedź, według której „Post polega na spożywaniu jednego posiłku dziennie i powstrzymywaniu się od niektórych potraw”, lecz także zwrócił uwagę, iż „za zgodą Kościoła (…) można wieczorem spożywać kolację” (Tamże, s. 115). Jak widać, biskup Rzymu, zgodnie ze starą potrydencką tradycją, dozwalał jedynie na dwa posiłki dziennie w dni postne.
Zwyczaj ten, o którym wspominał święty papież, zmienił się wraz z wprowadzeniem nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1917 roku. Zgodnie z przepisami tegoż kodeksu post ścisły polegał na „posilaniu się raz dziennie do sytości, nawet przy użyciu mięsa i na spożyciu rano i wieczór tylko skromnego posiłku, jednak bez mięsa” (I. Grabowski, Prawo kanoniczne według nowego kodeksu, Lwów 1927, s. 496). Obowiązywał on we wszystkie dni Wielkiego Postu, poza piątkami, sobotami oraz Środą Popielcową (Tamże, s. 496-497). Post nieścisły bazował zaś na powstrzymaniu się od mięsa oraz rosołu mięsnego i był nakazany we wszystkie piątki roku kościelnego. Połączenie obu postów ze sobą występowało w: Środę Popielcową, piątki i soboty Wielkiego Postu, w suche dni, w wigilię Zielonych Świąt, Wniebowzięcia, Wszystkich Świętych i Bożego Narodzenia (Tamże, s. 496).
Wraz z objęciem Stolicy Piotrowej przez Piusa XII, Kościół wszedł w nowy etap historii, gdyż niestety wybór kardynała Pacellego zbiegł się w czasie z wybuchem II wojny światowej. Ten biskup Rzymu, w drugiej połowie swojego pontyfikatu, doprowadził do szeregu reform liturgicznych w Eklezji łacińskiej. Zreformował on obrzędy Wielkiego Tygodnia, wprowadził Msze wieczorne, ale także zmienił praktykę postu eucharystycznego. W 1953 r. skrócił czas postu eucharystycznego, w przypadku uczestniczenia we Mszy wieczornej, do trzech godzin dla kapłanów i wiernych (por. Acta Apostolicae Sedis, 45 [1953], 23), zaś 4 lata później, za pośrednictwem motu proprio Sacram Communionem, rozszerzył ten przepis także na Msze poranne, skracając tym samym dla całego Kościoła łacińskiego okres postu eucharystycznego do trzech godzin przed każdorazowym przyjęciem Ciała Chrystusa (por. Acta Apostolicae Sedis, 49 [1957], 178).
Dyscyplina postna w Kościele została potem jeszcze bardziej złagodzona. Paweł VI, w roku 1964, kiedy trwał jeszcze Sobór Watykański II, postanowił zredukować czas postu przed przyjęciem Komunii świętej do jednej godziny. Później Głowa Kościoła, konstytucją apostolską Paenitemini wydaną w 1966 r., zdecydowała o tym, iż „należy zachować wstrzymanie się od potraw mięsnych w poszczególne piątki, jeśli nie przypada w nie święto obowiązujące”, a także, że „wstrzymanie się od potraw mięsnych i post ilościowy, należy zachować w Środę Popielcową” oraz „we Wielki Piątek” (Acta Apostolicae Sedis, 58 [1966], 183-184). W ten sposób zniesione zostały przepisy KPK z 1917 roku. Nowe zasady zostały włączone do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 i obowiązują do dzisiaj.
Dominik Bartsch
