Na koniec 2024 roku Wydawnictwo „Andegavenum” dopełniło „dzieła zniszczenia” myśli idealistycznej za sprawą wydania kolejnej książki Rogera Verneaux. Tym razem jest to podręcznik do historii filozofii współczesnej tego oryginalnego kapłana, który w latach kolejnych emanacji Rewolucji francuskiej (a mam tutaj na myśli protesty studenckie na Sorbonie oraz zmiany doktrynalne i liturgiczne w Kościele katolickim na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku) chodził bez sutanny, lecz jednocześnie odprawiał tradycyjną Mszę, a także był tomistą, który zajmował się głównie francuskim idealizmem.
Predylekcje kanonika Verneaux zdecydowanie są widoczne w jego Historii filozofii współczesnej. Patrząc na spis treści tej książki, można dostrzec, że w rozdziale dotyczącym idealizmu francuskiego Autor zawarł aż czterech myślicieli: Renouviera, Hamelina, Lacheliera i Brunschvicga, spośród których to, jak się zdaje, ten ostatni, w najsprawniejszy sposób przekazał syntezę francuskiej myśli idealistycznej. Nazwiska te są współcześnie raczej mało znane w polskim środowisku filozoficznym, jednak przed laty spotkały się ze znaczną recepcją w Polsce. Wydaje się, że na polską filozofię mocniej oddziaływał bardziej przejrzysty idealizm francuski, aniżeli pogmatwany idealizm niemiecki. Przypomnienie tych autorów polskiemu czytelnikowi stanowi atut książki Verneaux.
Spoglądając ponownie na spis treści książki można zastanawiać się czemu, po pierwsze, w podręczniku do filozofii współczesnej nie ma autorów reprezentujących tzw. filozofię analityczną, czyli filozofów o anglosaskim pochodzeniu, ale też Ludwiga Wittgensteina, który, chociaż był Austriakiem, jest uznawany za pioniera tego nurtu filozoficznego i, po drugie, czemu neotomistyczny Autor całkowicie pominął neoscholastyków, których myśl przeżywała rozkwit od czasu encykliki Leona XIII Aeterni Patris aż do Soboru Watykańskiego Drugiego, który zmienił filozoficzną orientację w Kościele katolickim. Na pierwszą wątpliwość należy odpowiedzieć, że okoliczności czasu i miejsca (lata sześćdziesiąte we Francji) determinowały taki, a nie inny wybór Autora. Wydaje się, że dla Francuzów żywa była wówczas fenomenologia i egzystencjalizm, a nie filozofia analityczna. Co do drugiej, trzeba zauważyć, że książka Historia filozofii współczesnej jest tylko jedną z książek z całego cyklu podręczników obejmujących różne fundamentalne zagadnienia filozoficzne. Przykładowo, w wydanej kilka miesięcy wcześniej Epistemologii ogólnej tego samego Autora pojawiają się nazwiska słynnych neotomistów – Jacquesa Maritaina i Etienna Gilsona.
Wesprzyj nas już teraz!
Roger Verneaux jako oryginalny myśliciel podał różne ciekawostki o omawianych autorach. Za najbardziej interesujące części książki można uznać rozdział poświęcony pozytywizmowi i jego twórcy Augustowi Comte’owi oraz podrozdział dotyczący Henri’ego Bergsona, którego Verneaux określił mianem jednego z francuskich spirytualistów.
Co do tego pierwszego autora warto zauważyć, że jako pierwszy zaczął tłumaczyć dzieje w ogólności oraz dzieje filozofii za pomocą trójfazowego schematu zawierającego okres teologiczny, filozoficzny i nauk pozytywnych. Verneaux podkreślił, że Comte nie był pierwszym, który stosował ten schemat, to samo przed nim praktykowali Turgot oraz Condorcet; jednakże Comte jako pierwszy uczynił z tej struktury fundament filozoficznego myślenia. Kolejną ciekawostką jest fakt, że ten francuski pozytywista przewidywał w 1851 roku, że jeszcze przed 1860 rokiem będzie głosił pozytywistyczną religię w słynnej katedrze Notre-Dame. Rzeczywistość okazała się zgoła odmienna, Comte zmarł w 1857 roku; żartobliwie rzecz ujmując, można powiedzieć, że gdyby po trzech dniach zmartwychwstał, to faktycznie jeszcze przed 1860 rokiem mógłby głosić kazania w wymienionej katedrze. W ogóle sam pomysł nowej pozytywistycznej religii mógłby zostać uznany za jakąś tragikomedię, jednakże do dzisiaj duch tego rodzaju „religii” nie umarł i takie instytucje jak Unia Europejska promują różne nowe postępowe „święta”, na których promocję przeznaczane są finansowe środki.
Co do drugiego, interesującym faktem (choć zapewne tylko dla polskiego czytelnika) jest to, że jego ojciec miał żydowskie pochodzenie i urodził się w Warszawie. Jeśli chodzi o merytoryczne aspekty podrozdziału o Bergsonie warto zaakcentować fakt, że myśliciel ten nie odrzucał klasycznego pojęcia substancji, mimo tego, że jego myśl była, przede wszystkim, filozofią mobilizmu. Jak podał Verneaux, według Bergsona jego filozofia nie tylko nie pozbywa się pojęcia substancji, ale wprost przeciwnie: asymiluje je. Nie jako trwały, niezmienny byt mieszczący się pod powierzchnią zmiany, ale jako zmianę samą w sobie, która ma charakter ‘substancjalny’, gdyż jest samowystarczalna i implikuje trwanie przeszłości w teraźniejszości. Jest to doprawdy całkowicie zaskakujące zastosowanie pojęcia „substancji”. Zdumiewająca jest również postawa Bergsona wobec religii katolickiej, do której z biegiem lat coraz bardziej się zbliżał. Nie został jednak członkiem Kościoła, gdyż w obliczu narastającego antysemityzmu chciał solidaryzować się z narodem żydowskim. Dziwne jest przedkładanie narodu ponad prawdę. Czy de facto nie jest to bliskie nazistowskiemu myśleniu?
Moje podsumowanie nie będzie odkrywcze. Mimo tego, że książka Historia filozofii współczesnej posiada swoje ograniczenia, jest godna polecenia każdemu, kto nie zna, a chciałby poznać ten okres w dziejach filozofii.
dr Krzysztof Kotula
Roger Verneaux, Historia filozofii współczesnej, tłum. M. Beściak, Andegavenum 2024, 252 stron
