Od odkrycia Brazylii aż po nasze dni misjonarze przeprowadzili wielkie dzieła chrystianizacji i cywilizowania mieszkańców tamtej ziemi. Gdyby nie jezuickie wioski, katecheza Indian byłaby tylko mrzonką.
Wesprzyj nas już teraz!
Wyposażone we własne władze wspólnoty były efektywną i oryginalną metodą nawracania w Brazylii, zapewne pierwszym ziarnem chwalebnych jezuickich redukcji misyjnych. Gdyby tubylcy pozostawali rozproszeni, nigdy nie porzuciliby swoich wad, nomadycznych zwyczajów, nie przestaliby prowadzić ze sobą wojen ani praktykować kanibalizmu. Władze publiczne wspierały aktywność wczesnych misjonarzy.
Wraz z przybyciem Mem de Sa (trzeciego generalnego gubernatora Brazylii, w 1558 roku) pojawił się nowy impet do pracy w celu nawrócenia Indian, szczególnie w wioskach. Rząd współdziałał z jezuickimi misjonarzami pod przewodnictwem ojców José de Anchiety i Manuela da Nóbregi. Następnie przybyły inne zakony i kongregacje, jak choćby franciszkanie, benedyktyni, karmelici. Święty Józef z Anchiety stał się znany jako apostoł Brazylii.
Wczesne wioski
Pierwsze wioski powstawały na terenie Bahia w 1558 roku, a Mem de Sa był obecny przy ich zakładaniu. Przy tej okazji Indianie uczyli się religii i byli zachęcani do porzucenia kanibalizmu oraz pijaństwa. Sami troszczyli się o swe jedzenie, ubranie, zdrowie, stopniowo przyjmowali cywilizowane nawyki. Misjonarze starali się lokować wioski tam, gdzie napotykali na tubylców.
Pod wpływem jezuitów wspólnoty cieszyły się quasi-samorządowymi przywilejami. Specjalne przepisy regulowały sprawy majątku tubylców, ich odrębność od własności Europejczyków, przepisy związane z handlem i pracą wśród Indian oraz hierarchię administracyjną opartą na strukturze prawnej portugalskich instytucji samorządowych. Przy pierwszej próbie zakładania wiosek praca misjonarzy polegała na prowadzeniu długich misji wśród powoli chrystianizujących się miejscowych.
Gubernator generalny mianował zarządcę, administratora cieszącego się dużym szacunkiem Indian. Na początku najpowszechniejszymi przestępstwami i wykroczeniami przeciwko ustanowionemu porządkowi były – oprócz kanibalizmu i bójek wynikających z pijaństwa – także cudzołóstwo, kradzieże, rabunki, opuszczanie pracy i nabożeństw. Gdy zostały popełnione i udowodnione, zarządca nakładał odpowiednią karę. Misjonarze starali się jednak chronić Indian przed jakimikolwiek nadużyciami ze strony świeckiej władzy. W wioskach zawsze znajdował się kościół, szpital i domy dla tubylców. Niektóre osady dawały schronienie aż 5 tysiącom ludzi, co wymagało wprowadzenia całego ładu administracyjnego, a także ziemi potrzebnej do założenia plantacji. Tubylcy podlegali humanitarnemu planowi pracy z wyznaczonymi godzinami, aby nie popaść w pokusę lenistwa. Otrzymywali pensje, ubrania i jedzenie według własnego zaangażowania.
Katechizacja tubylców
Początkowo apostolat był niemal indywidualny, skierowany do każdego Indianina. Do nawracania nie potrzebne było od pierwszych dni doktrynalne kaznodziejstwo jak w Indiach czy Japonii tego czasu. Tubylcy byli bardzo intuicyjni i należało ich nauczyć jedynie prawa moralnego oraz skłonić, by je zapamiętali. Dopiero z czasem mieli wchłonąć katolicką doktrynę. Brazylijscy Indianie nie żywili żadnych oporów przed akceptacją religii katolickiej, z wyjątkiem naturalnych psychologicznych przeszkód wynikających z ich dzikich zwyczajów. Wielu nawet prosiło o katechezę. W ciągu pięciu stuleci misjonarze głęboko przestudiowali charakter i psychologię Indian.
Misjonarzom mającym na celu przede wszystkim zbawienie dusz, zależało również na dobrym nakarmieniu miejscowych, aby mogli oni cieszyć się dobrym zdrowiem: całkiem przeciwnie niż czarownicy czy pajés, obiecujący materialne korzyści i pozwalający Indianom na życie w lenistwie.
Dla opieszałych i niechętnych do działania tubylców problemem okazywało się niekiedy nawet poszukiwanie żywności. Ich pojmowanie rzeczywistości pozbawione było głębi (choć nie brakowało w nim prostoty). Wymagało to uprzejmości i pewności, cierpliwości oraz stałej obecności misjonarzy. Wielu Indian okazało się dobrymi wojownikami stającymi przeciwko zagranicznym najeźdźcom i dzikim rebeliantom.
Postępowanie z tubylcami wymagało twardej miłości, wszak ze swej natury Indianie nie byli skłonni do pokory. W ich umysłach głęboko zakorzenione było okrucieństwo i krwawe zwyczaje. Ukazało to chociażby męczeństwo dwóch jezuickich braci, Pero Correi i João de Souzy, zabitych w 1555 roku przez carijós (rdzennych mieszkańców).
Rola indiańskich chłopców – curumnis
Po wstępnym, indywidualnym apostolacie, misjonarze przystępowali do katechizowania i edukowania tubylców. W 1549 roku ojciec Manuel da Nóbrega napisał, że zakonnicy rozpoczęli odwiedzanie domów wieśniaków w wioskach, zapraszając dzieci do nauki czytania i pisania. Czynili to chętnie. Przenikając tubylczą populację, misjonarze starali się zdobyć sympatię najbardziej wpływowych wśród nich, podczas gdy osieroceni chłopcy przywiezieni z Lizbony, którzy uczęszczali do szkoły, zachęcali do edukacji indiańskich chłopców zwanych curumnis. Wcześniej ustalili z przywódcami plemiennymi, w jaki sposób mają się zachowywać podczas wizyt; ustalili także cel tych odwiedzin, a więc nauczanie prawa Bożego.
Kiedy udało się już ustabilizować życie wioski, osiedlali się tam misjonarze. W ten sposób, poprzez dzieci, misjonarze docierali do ich próżnych i leniwych rodziców. Chłopcy wkrótce stawali się nauczycielami i apostołami.
Z kolei portugalscy chłopcy ze szkół podstawowych dołączali do curumnis i wchodzili do pogańskich wiosek w celu kaznodziejstwa, nauczania i przyciągania dusz do Boga. Zarówno oni, jak i dorośli misjonarze przemierzali wioski z krzyżem i śpiewem, a zdumieni tubylcy zawsze witali ich z radością. Dzieci tubylców nauczyły się czytać i pisać po portugalsku, śpiewać i służyć do Mszy. Edukacja muzyczna zawsze była intensywna i odegrała znaczącą rolę w duszpasterstwie. Indianie interesowali się wszystkim. Biegli do kościołów, gdy rozbrzmiewał dzwon zapraszający ich na Mszę. Lubili muzykę sakralną i chętnie uczestniczyli w procesjach. Zwracali dużą uwagę na kazania, przekazywane za pośrednictwem tłumaczy.
Indianie zawsze doceniali misjonarzy
Dzięki katechezie, tubylcy zawsze doceniali misjonarzy. Wkraczając do wiosek, zakonnicy opiekowali się dziećmi, okazywali troskę dorosłym i pomagali chorym, wszystkim okazując uczucie i lojalność. Postrzegano ich jako uprzejmych ludzi starających się posługiwać językiem Indian. Misjonarze występowali przeciwko wszystkim białym pragnącym skrzywdzić miejscowych. Ponadto, w przeciwieństwie do czarowników, nigdy nie prosili o podarunki.
W wioskach stopniowo przyswajane były europejskie stroje. Misjonarze proponowali sukienki kobietom i spodnie mężczyznom. Wspierali zarazem podstawowe formy przemysłu tkackiego. Niezbędne było zaprowadzenie zwyczaju stałego noszenia ubrań. Najbardziej efektywną drogą do tego celu stanowiło żądanie, by Indianie przychodzili do kościołów odziani. Mieli rezerwować określoną część swoich zarobków na zakup strojów, pod rygorem niedopuszczenia do ceremonii religijnych. W ten sposób nawyk ubierania się wkroczył do obszaru zwyczajów tubylców za sprawą aktów Bożego kultu.
Wielką i wciąż aktualną trudnością, na jaką napotykali misjonarze, były działania plemiennych szamanów lub czarowników. Zawsze nienawidzili oni misjonarzy, widząc w nich rywali w praktyce nauczania i medycyny. Szamani rzadko nawracali się na wiarę naszego Pana Jezusa Chrystusa.
Opisywany tu sposób katechizacji brazylijskich tubylców okazał się od czasu wielkich odkryć tak skuteczny, że zasadniczo wciąż jest stosowany przez misjonarzy wiernych chwalebnej tradycji pracy rozpoczętej przez Anchietta, apostoła Brazylii. Niestety jednak, wielu współczesnych, neotrybalistycznych misjonarzy zostało uformowanych w przekonaniu o konieczności utrzymania Indian w ich prymitywnym stanie kultury.
Carlos Sodré Lanna
Bibliografia:
Padre Serafim Leite, História da Companhia de Jesus no Brasil, Editora Portugalia, Lisbona, 1943.
Rocha Pombo, História do Brasil, W. M. Jackson, Inc. Editors, Rio de Janeiro, 1942.
Francisco Adolfo de Varnhagen, História Geral do Brasil, Edições Melhoramentos, São Paulo, 1959.
Padre Alcionilio Bruzzi Alves da Silva, A Civilização Indígena do Uaupés. Libreria Ateneo Salesiano, Rzym, 1977.
