W starożytności i wczesnym średniowieczu nie istniał kult Eucharystii poza Mszą św. Nowy nurt pobożności eucharystycznej został zapoczątkowany w klasztorach w XI w. Był niejako odpowiedzią na spory dotyczące obecności Chrystusa pod postaciami chleba i wina. Pożądane stało się oglądanie Hostii. Zrodziło się także przekonanie, iż obecność wiernych w czasie samego tylko podniesienia jest równoznaczna z udziałem w całej mszy św.
Źródłami, które pomagają zapoznać się z historią święta Bożego Ciała, są m.in. księgi liturgiczne (mszały, ewangeliarze, antyfonarze), statuty synodów prowincjonalnych i diecezjalnych, także wszelkiego rodzaju pamiętniki i kroniki, które w barwny sposób opisują ten podniosły dzień.
Wesprzyj nas już teraz!
Bezpośrednim impulsem do wprowadzenia święta Bożego Ciała była wizja św. Julianny z Cornillon. Urodzona pod koniec XII w. miała około 1207 r. doświadczyć wizji, które systematycznie się powtarzały. Ich analiza doprowadziła do stwierdzenia, iż wśród świąt kościelnych brakuje uroczystości sławiącej Ciało Chrystusa. W 1245 r. ukazał się św. Juliannie sam Chrystus, który chciał ustanowienia święta w czwartek po uroczystości Trójcy Przenajświętszej. Innym czynnikiem przemawiającym za wprowadzeniem święta Bożego Ciała była chęć wynagrodzenia za zaniedbania księży podczas odprawiania Mszy św.
Święto Bożego Ciała po raz pierwszy ustanowione zostało w diecezji Liège. W kościele powszechnym wprowadził je papież Urban IV w 1264 r. bullą „Transiturus de hoc mundo”. W przygotowaniu bulli udział wziął św. Tomasz z Akwinu, któremu przypisuje się autorstwo najpiękniejszego hymnu eucharystycznego, rozpoczynającego się od słów „Sław, języku, tajemnicę Ciała i najdroższej Krwi”.
W myśl bulli, w niedzielę przed świętem wierni mieli być przez księży pouczani o sposobie jego obchodzenia. Zalecano także modlitwę, post i jałmużnę. Ponadto papież zachęcał do przyjęcia Komunii św. w czasie Bożego Ciała bowiem w tej epoce zwyczaj częstszego przystępowania do Najświętszego Sakramentu popadł w zapomnienie. Zachętą do uroczystego obchodzenia święta były także odpusty. Co ciekawe, bulla ustanawiająca święto Bożego Ciała wymienia samo święto i jego oktawę, bez procesji, które pojawiły się później, nie z inicjatywy papieża, a jako oddolna potrzeba.
Po śmierci Urbana IV święto zostało zaniedbane przez jego następców. Żywy kult Bożego Ciała nieprzerwanie występował przede wszystkim w zakonach, m.in. u: benedyktynów, dominikanów, karmelitów. Święto Bożego Ciała zaczęto w Kościele powszechnie obchodzić na początku XIV w., od pontyfikatu Jana XXII, który w odpowiedni sposób zatroszczył się o jego uczczenie. Do głównych świąt kościelnych zaliczone zostało dopiero w 1389 r. przez papieża Urbana VI.
Geneza i wprowadzenie procesji Bożego Ciała
Procesje Bożego Ciała nie zostały zaprowadzone bullą papieża Urbana IV. Ich odprawianie stało się niejako inicjatywą oddolną, której celem było uwielbienie Chrystusa. Poza tym doskonale wpisywały się w pobożność ludową. Przez procesję od początku rozumiano ciągły pochód wiernych, któremu towarzyszą śpiewy, a na koniec udzielane jest błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem.
Procesje wyrosły z wcześniej znanych praktyk pobożnych. Na ich ukształtowanie się duży wpływ miało zwłaszcza noszenie Wiatyku do chorych, w czasie którego największą uwagę zwracano na odpowiednie zachowanie kapłana względem Najświętszego Sakramentu oraz postawy pobożne wiernych. Z czasem wokół procesyjnego niesienia Wiatyku ukształtował się pewien rytuał. Przed udaniem się do chorego należało uderzyć w dzwon, by w ten sposób zwołać wiernych. W procesji przed kapłanem szła para osób ze świecami, a za nim postępowali wierni ułożeni w pary. Osoby, które napotkały taką procesję, miały pobożnie uklęknąć ze złożonymi rękami. Za udział w takiej procesji przewidywano 10 dni odpustu.
Istotne były również procesje w Niedzielę Palmową, gdyż noszono wówczas symbole Chrystusa: Ewangelię oraz krzyż. Procesje te przyciągały swoją dramaturgią, która pomagała przeżywać pamiątkę wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. Pewien wpływ na procesje Bożego Ciała wywarły także procesje z relikwiami świętych.
Pierwsze udokumentowane procesje Bożego Ciała miały miejsce w Kolonii, w kościele św. Gereona, już przed 1271 r. Historycy mają pewność, iż procesje odbywały się w XIV w. w diecezjach w Anglii, Hiszpanii, Francji. W samym Rzymie wprowadzono je stosunkowo późno, bo w latach 1389-1429.
Prawne usankcjonowanie procesji
Bardzo duży wpływ na rozwój święta Bożego Ciała, a zwłaszcza towarzyszących mu procesji, miał sobór odbywający się w Konstancji w latach 1414-1418. W czasie jego trwania odprawiono uroczystą procesję, w której udział wzięli kardynałowie, biskupi, profesorowie uniwersytetów. To wydarzenie stało się dla nich niejako impulsem do wprowadzenia procesji Bożego Ciała w swoich diecezjach.
Pierwszym papieżem, który w oficjalnych dokumentach wyraźnie wspominał o procesjach Bożego Ciała, był Marcin V. W bulli „Ineffabile sacramentum” wydanej w 1429 r. papież zachęcał do odprawiania procesji i biorącym w niej udział udzielał 100 dni odpustu.
Po pojawieniu się procesji, w XV w. na zachodzie Europy zrodził się zwyczaj odprawiania mszy św. wobec Najświętszego Sakramentu. Wówczas procesje odprawiano przed sumą, a po ich zakończeniu Najświętszy Sakrament pozostawiano na ołtarzu, gdzie rozpoczynała się msza św. Z czasem zakazano odprawiania tego typu mszy św.
Początkowo procesje odbywały się według miejscowych rytuałów, zwyczajów właściwych dla konkretnej diecezji. Pierwsze odgórne rozporządzenia poświęcone obchodzeniu procesji wydane zostały przez Stolicę Apostolską dopiero w 1600 r. w „Caeremoniale episcoporum”, a następnie w „Rytuale Rzymskim” z 1614 r.
Z czasem procesje Bożego Ciała, prócz uwielbienia Chrystusa, przyjęły również charakter błagalny. Modlono się zwłaszcza o urodzaje; ludzie bardzo wierzyli w moc zanoszonych wówczas próśb. Pojawiły się liczne zapisy i fundacje na rzecz procesji. Troszczono się o to, by była ona jak najbardziej okazała. Budowano cztery ołtarze polowe, przy których kapłan bądź biskup czytał lub śpiewał początek Ewangelii i błogosławił zgromadzonych Najświętszym Sakramentem, eksponowanym w monstrancji. Kryzys błagalnej formy procesji Bożego Ciała nastąpił w dobie reformacji.
Sobór Trydencki jasno opowiedział się po stronie święta Bożego Ciała, jak i jego procesji. Ojcowie soborowi starali się ujednolicić różnorodność w obchodzeniu święta. W okresie kontrreformacji świętowanie Bożego Ciała stało się niejako wyznaniem wiary i przywiązywano do niego bardzo dużą rolę.
Karolina Rybska
