Już pierwszego dnia agresji na Polskę, 17 września 1939 roku, sowiecka bezpieka rozpoczęła akcję mordowania polskiej inteligencji, w tym księży katolickich. Nastał czas strzelania w tył głowy i wywózek na Sybir. Sowieckie władze brutalnie uderzyły w Kościół, zadecydowały o konfiskacie ziemi klasztornej i kościelnej.
Sowiecka agresja
Pierwsza okupacja sowiecka (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) była wynikiem tajnego układu Ribbentrop-Mołotow, zawartego 23 VIII 1939 roku oraz późniejszych roboczych uzgodnień między okupantami – ZSRR i III Rzeszą Niemiecką. Po agresji Armii Czerwonej z 17 września 1939 na Polskę, Sowieci zajęli jej wschodnie tereny. Do ZSSR włączono 50 procent powierzchni przedwojennej Polski zamieszkanej przez 12,5 mln osób. Okupant niemiecki i radziecki umową o „granicy i przyjaźni” zawartą 28 września rozdarli między sobą Rzeczpospolitą granicą wzdłuż rzek Pisy, Narwi, Bugu i Sanu. Na Kresach rozpoczął się czas komunistycznego terroru i zbrodni.
Wesprzyj nas już teraz!
Sowieci dokonując agresji na Polskę argumentowali, że idą z pomocą masom robotniczo – chłopskim uciskanym przez polskich panów i burżujów. Zagarniali polskie ziemie pod pretekstem ochrony ludności radzieckiej, która miała zamieszkiwać na terenach Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy.
„Idziemy nie jako zdobywcy, lecz jako wyzwoliciele naszych braci Białorusinów, Ukraińców i ludu pracującego Polski… Narody Związku Sowieckich Socjalistycznych Republik wyciągnęły do was rękę z bratnią pomocą” napisano w ulotkach propagandowych Rady Wojennej Frontu Białoruskiego. Jak mówi dr hab. Krzysztof Sychowicz, znawca okresu sowieckich represji w Polsce, wszystko to wierutne kłamstwa – Wkraczająca Armia Czerwona zajmowała tereny ówczesnego województwa białostockiego pod hasłami wyzwalania ich „spod panowania polskich panów”. Już samo to twierdzenie było nieprawdziwe, gdyż cały ten region przed 17 września 1939 roku był zajęty przez Niemców – mówi dr hab. Krzysztof Sychowicz, naczelnik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN Białystok.
Przez cały okres pierwszej okupacji sowieckiej, za pomocą NKWD, prowadzono proces eksterminacji ludności polskiej, szczególnie inteligencji, żołnierzy wojny roku 1920, duchowieństwa, ziemiaństwa, fabrykantów i bogatych chłopów. Po odgórnym przyznaniu Polakom obywatelstwa sowieckiego (listopad 1939) powołano do Armii Czerwonej (podczas pierwszej sowieckiej okupacji) około 150 tysięcy naszych rodaków, w tym księży. Tych, których uznano za niegodnych bycia obywatelami ZSSR – tj. od 700 tys. do ponad 1 mln osób (różne szacunki, z powodu braku dostępu do rosyjskich archiwów) w pięciu wielkich transportach, przeprowadzonych w latach 1939 –41, wywieziono na Sybir. Wielu tam ich zmarło z powodu wycieńczenia katorżniczą pracą, chorób i głodu.
Uderzenie w Kościół
Kościół na Kresach tworzyły zasadniczo dwie archidiecezje – Wileńska i Lwowska. Ideologia komunistyczna była z gruntu ateistyczna, dlatego wszelkie przejawy wiary, stawały się obiektem ataku NKWD i innych służb Związku Radzieckiego. Sowiecka okupacja była dla Kościoła czasem strasznego terroru. Zamykano i niszczono kościoły i klasztory, konfiskowano dobra, na parafie nakładano ciężkie podatki, zabraniano modlitwy i odprawiania Mszy św. Ze szkół rugowano religię.
„Religia została usunięta ze szkół. Jej miejsce zajął urzędowy marksizm. Po za tym realizuje się bezbożnictwo, umiejętnie wprowadzając je do wszystkich przedmiotów. Czytałem program bolszewickiego nauczania fizyki. Zlecono w nim z całą siłą szerzenie antyreligijnego, materialistycznego światopoglądu” – pisze ks. Józef Jarzębowski w swoim sprawozdaniu skierowanym do ks. prymasa Augusta Hlonda. Kapłan ten do roku 1941 posługiwał na Kresach i doskonale znał ówczesne sowieckie rządy.
Na mocy sowieckiego dekretu o ziemi z dnia 26 X 1917 r., majątek kościelny stał się własnością państwa radzieckiego. Wspólnoty parafialne chcąc się modlić w kościołach musiały je, za dużą opłatą, wynajmować od państwa. Zagarnięte budynki klasztorne Sowieci przerabiali przeważnie na krwawe więzienia NKWD. Na mocy zarządzenia NKWD z dnia 11 X 1939 r. oraz dyrektywy Zarządu NKWD z dnia 6 VII 1940 r., każdy ksiądz i organista otrzymał swojego „opiekuna” z bezpieki.
W wielu parafiach katolickich księżom zabierano plebanie i domy parafialne, tak że proboszczowie i wikariusze musieli szukać schronienia u parafian. Były też przypadki zlecania ciężkich, przymusowych prac dla duchowieństwa. Gnani byli do wycinki drzew lub budowy dróg. Sowieci, z pomocą konfidentów, zorganizowali siatkę szpiegów, którzy wciąż inwigilowali księży, nasłuchiwali kazań, aby zadenuncjować kapłana. Księżą żyli w ciągłym zagrożeniu aresztowaniem lub nawet zabójstwem. Dlatego parafianie organizowali dyżury, podczas których strzegli swoich kapłanów.
Martyrologia duchowieństwa
Zaraz po zajęciu przez Związek Sowiecki Kresów Rzeczypospolitej, rozpoczęły się liczne aresztowania księży i osób zakonnych przez NKWD. Jedynie we wrześniu 1939 roku aresztowano 20 duchownych, których NKWD wywiozło bydlęcymi wagonami do łagrów na Sybir. Żywi wrócili tylko nieliczni. Niektórych kapłanów – kapelanów wojskowych, przetransportowano do Kozielska, gdzie wraz z innymi oficerami Wojska Polskiego, gdzie zostali oni zamordowani strzałem w tył głowy. Wielu księży NKWD zabiło również w czerwcu 1941 roku, kiedy to przed wejściem armii niemieckiej (agresja Niemiec na ZSRR) na tereny zajmowane przez Związek Radziecki, z rozkazu Ławretija Berii, szefa NKWD, masowo rozstrzeliwano tzw. więźniów politycznych. Tak zginął m.in. ks. Julian Cimaszkiewicz z parafii w Wiszniewie ( Archidiecezja Wileńska). Natomiast ks. Stanisław Eliasz, aresztowany przez NKWD 23 czerwca 1941 w Berezweczu, gnany był wraz z innymi więźniami na Wschód. W pewnym momencie Sowieci zrozumieli, że nie uda się im doprowadzić konwojowanych do Witebska, przed zajęciem tych terenów przez Niemców. Podjęto okrutną decyzję o likwidacji więźniów. Wszystkich rozstrzelano. Ksiądz Eliasz do ostatniej chwili życia, zanim dosięgła go śmiertelna kula, rozgrzeszał i błogosławił.
Zaraz po wkroczeniu na teren archidiecezji wileńskiej Armii Czerwonej, uaktywniły się miejscowe ugrupowania komunistyczne, które zrzeszały głównie Żydów i Białorusinów. Jeszcze we wrześniu 1939 z ich rąk zginęło czterech księży. Byli to ks. Bronisław Fedorowicz – proboszcz parafii Skrundzie, ks. Bolesław Korń – proboszcz Mikielwszczyzny, ks. Jan Kryński – proboszcz Zelwy oraz ks. Antoni Twarowski – proboszcz Juraciszek. Komunistyczne bojówki zabiły też jezuickiego kleryka Stanisława Zuziaka i franciszkanina ojca Pacyfika Sobolewskiego. W maju 1940 roku został zamordowany ksiądz Wacław Rodźko, proboszcz parafii Traby. Władze sowieckie przeprowadzały liczne aresztowania księży i zakonników. Wszyscy oni zostali wywiezieni na Sybir. Wielu z nich już stamtąd nie wróciło.
Tych uwiezionych kapłanów, których władzom sowieckim nie udało się przed atakiem Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 r. wywieźć na katorgę, NKWD rozstrzelało. „Zamordowano wówczas m.in. księdza Edwarda Junga – z parafii w Knyszynie, ks. Wincentego Ołdziejewskiego z parafii Białystok – Dojlidy, ks. Tomasza Kalinowskiego z parafii w Międzyrzeczu, ks. Stanisława Zubkiewicza z parafii w Trabach”, pisze ks. Tadeusz Krahel w swojej książce „Martyrologia duchowieństwa archidiecezji wileńskiej 1939 – 45”.
Sowiecka bezpieka karała księży za głoszenie kazań, które uznano za antyradzieckie. „Wypadki aresztowań księży z racji głoszonych kazań zdarzają się raz po raz. Tak aresztowano podczas prowadzenia misji księdza Bruzikasa. Poddano go torturom i tak zamęczono” – pisze ks. Józef Jarzębowski w swoim sprawozdaniu skierowanym do ks. prymasa Augusta Hlonda. Prawdziwą gehennę przeszli kapłani w sowieckich więzieniach. Podczas przesłuchań byli bici i maltretowani na różne sposoby.
Jak feniks z popiołów
Kościół na dawnych Kresach Rzeczypospolitej przetrwał czas komunistycznego terroru jedynie dzięki garstce niezłomnych księży oraz nielegalnym wspólnotom wiernych, którzy w ukryciu, z narażeniem życia, w ruinach kościołów, w prywatnych domach, odprawiali nabożeństwa, ukrywali księży, a świętą wiarę przekazywali następnym pokoleniom. Odwilż przyszła już w roku 1985, wraz z nastaniem rządów Michaiła Gorbaczowa. Dziś Kościół na Litwie, Białorusi i Ukrainie rozwija się, choć nie bez trudności, w szybkim tempie. Zwracane są przez państwa i samorządy kościoły, budynki klasztorne, czasem ziemie. W seminariach duchownych uczą się przyszli księża. Wiele jest też powołań do życia konsekrowanego. Powstają nowe parafie. Znów sprawdzają się słowa Tertuliana „Krew męczenników jest posiewem chrześcijan”.
Adam Białous
