Po 17 września 1939 roku bolszewicka dzicz zalała wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Nie dość, że Sowieci mordowali polskich patriotów i wywozili ich z całymi rodzinami na Sybir, to jeszcze barbarzyńsko niszczyli lub kradli całe kolekcje dzieł sztuki gromadzone przez wiele pokoleń w pałacach, dworach i kościołach.
Cios w plecy Rzeczypospolitej
Pierwsza okupacja sowiecka (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) była wynikiem tajnego układu Ribbentrop-Mołotow, zawartego 23 VIII 1939 roku, oraz późniejszych roboczych uzgodnień między okupantami – ZSRR i III Rzeszą Niemiecką. Po agresji Armii Czerwonej 17 września 1939 na Polskę, Sowieci zajęli jej wschodnie tereny. Do ZSSR włączono 40 procent powierzchni przedwojennej Polski zamieszkanej przez 12,5 mln osób. Okupant niemiecki i radziecki umową o „granicy i przyjaźni”, zawartą 28 września, rozdarli Rzeczpospolitą między sobie, granicą poprowadzoną wzdłuż rzek Pisy, Narwi, Bugu i Sanu.
Wesprzyj nas już teraz!
Czerwony terror
Kiedy Bolszewicy zajęli ziemie grodzieńską i białostocką postanowili przyłączyć je do ZSRR tworząc tu Republikę Zachodniej Białorusi. W Białymstoku powołano władze tej republiki, którą stanowiło Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Białorusi. Rozpoczęły się krwawe rządy bolszewików.
– We wrześniu 1939 roku byłem małym chłopcem, ale wszystko pamiętam. Do Białegostoku weszli Sowieci. Wojsko sowieckie prezentowało się bardzo nędznie. Obszarpani, prawie na bosaka, karabiny na sznurkach. Byli bardzo okrutni, dzicy. Bili kogo popadło, nastąpiły aresztowania patriotów i rozstrzeliwania. Z dworca fabrycznego wywozili masy ludzi na Sybir – mówi, sędziwy dziś, Józef Minkiewicz, mieszkaniec Białegostoku. Według niektórych danych z terenu byłego województwa białostockiego tylko podczas pierwszej deportacji wywieziono ponad 13 tysięcy osób. Podczas wszystkich – około 40 tysięcy Polaków. Natomiast z całych Kresów wywieziono około miliona osób.
Sowieckie rządy w Białymstoku
Zaraz po zajęciu miasta, zburzono barokowy Ratusz, gdyż komunistyczne władze uważały go za symbol „pańskiej Polski”. W tym miejscu przyszłej stolicy sowieckiej Republiki Zachodniej Białorusi, zaplanowano zbudowanie Obwodowego Muzeum Sztuk Pięknych, w którym prezentowane miały być skradzione w pałacach, kościołach i dworach dzieła sztuki. W połowie 1940 roku sprowadzono je ( około 2 tysięcy dzieł sztuki) do Białegostoku z Grodna, gdzie Sowieci zgromadzili wszystkie zrabowane na terenie dawnych województw grodzieńskiego i białostockiego m.in. obrazy i rzeźby. Dzieła sztuki zmagazynowano w Bibliotece Publicznej w Białymstoku, gdzie czekały na powstanie Muzeum Sztuk Pięknych.
Muzeum to jednak nie powstało, gdyż w czerwcu 1941 roku Niemcy zaatakowały ZSRR. Rosjanie uciekali tak szybko, że nie zdążyli zabrać ze sobą wszystkich „zdobycznych”, jak nazywali oni skradzione dobra, dzieł sztuki. Choć część z nich wywieźli do Moskwy i Petersburga. Podczas okupacji niemieckiej Polacy zaangażowani w działalność konspiracyjną, w tym nauczyciele tajnego nauczania, z narażeniem życia, ocalili, do tej pory nieznaną, liczbę zrabowanych dzieł sztuki. Ukryte w różnych miejscach miasta, między innymi w zakamarkach i skrytkach kościoła farnego, przetrwały wojnę. Po wojnie, kiedy w Białymstoku zainstalowała się władza komunistyczna, skradzione przez Sowietów przedmioty trafiły pod opiekę Ministerstwa Kultury i Sztuki. W roku 1946, kiedy Stalin rozważał przyłączenie Białegostoku do ZSRR, ministerstwo zdecydowało się ewakuować dzieła sztuki w głąb Polski m.in. do Krakowa. Zostały one tam zdeponowane na Wawelu.
Niezwykła wystawa obrazów odnalezionych po 80 latach
Zespół białostockich historyków dwa lata prowadził badania nad dziejami 30 obrazów zrabowanych z dworów i pałaców dawnego województwa grodzieńskiego i białostockiego. Dwadzieścia trzy z tych dzieł jest od 5 września prezentowanych w Muzeum Podlaskim w Białymstoku na specjalnej wystawie pt. „Milczące obrazy”.
– Prześledziliśmy całą drogę, całą politykę rabunkową sowieckich władz okupacyjnych, która polegała na tym, że z majątków zagrabionych właścicielom, rabowano dzieła sztuki – bardzo różne, bo nie tylko obrazy, ale też cenny księgozbiór, rzemiosło artystyczne, meble. Wszystko to najpierw wywożono do muzeum w Grodnie – mówi dr Krystyna Stawecka, zastępca dyrektora Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.
15 eksponowanych w stolicy województwa podlaskiego obrazów znajdowało się do tej pory w Muzeum na Wawelu, po jednym w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, Muzeum Narodowym w Warszawie oraz w Muzeum Literatury imienia Adama Mickiewicza w Warszawie. Pięć obrazów pochodzi natomiast z kolekcji prywatnych. Według opisów obrazów, dokonanych w roku 1946, zostały one zrabowane z dworów i pałaców rodów takich jak m.in. Potoccy, Starzeńscy, Kossakowscy, Glinkowie, Platerowie czy Ejnerowiczowie. Wszystkie te obrazy posiadają sygnaturę Muzeum Sztuk Pięknych, które Sowieci zamierzali utworzyć w Białymstoku.
Na ekspozycji, prezentowanej do końca roku, oglądać można przepiękny obraz „Jan Chrzciciel” Carla Dolciniego (XVII w.) zrabowany przez bolszewików z pałacu hrabiowskiej rodziny Kossakowskich w Brzostowicy Wielkiej na Grodzieńszczyźnie. Bolszewicy skradli też z tego pałacu bardzo cenny XVIII wieczny obraz „Anioł ze sceny zwiastowania”, na razie nie rozpoznanego twórcy. To dzieło sztuki malarskiej można również podziwiać na białostockiej wystawie. Inne prezentowane obrazy to „Pieta ze św. Janem Ewangelistą”- autor nieznany. Obraz ten niewątpliwie wyszedł spod mistrzowskiej dłoni, powstał w pierwszej ćwierć XVII wieku. Najstarszy z obrazów datowany jest na wiek XVI. Najmłodsze są z pierwszej połowy wieku XX.
„Wystawa opowiada o dziełach wywiezionych z Białegostoku. To historia mówiąca o rabunkowej polityce okupantów radzieckich, motywowanej chęcią zniszczenia polskości, pamięci o trwaniu narodu i jego dziedzictwie kulturowym. Dzieła sztuki, archiwalia, księgozbiory, rzemiosło artystyczne, konfiskowane, rozkradane, wyrwane ze swego naturalnego otoczenia, rozproszone, pozbawione kontekstu miejsca, stać się miały narzędziami w kreowaniu nowej sowieckiej rzeczywistości. Obiekty zabytkowe miały służyć zobrazowaniu nieodwracalnych zmian społecznych i stać się symbolem zwycięstwa proletariatu” – z opisu białostockiej wystawy, poznajemy smutną prawdę historyczną o sowieckim barbarzyństwie.
Sowieckie barbarzyństwo
17 września 1939 r. wschodnie tereny II Rzeczypospolitej – województwa lwowskie, wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, stanisławowskie, tarnopolskie i białostockie – zostały zaatakowane i zagarnięte przez ZSRS. W sowieckich rękach znalazły się miasta od wieków związane z kulturą i tradycją polską m.in. Grodno, Lwów, Łuck, Nowogródek, Stanisławów, Wilno, Grodno i Białystok.
Po 17 września na Kresach rabowano zarówno prywatne domy i dwory, jak i kościoły, budynki użyteczności publicznej i muzea. Rabunku dokonywali pojedynczy sowieccy żołnierze, a również stworzone do tego celu specjalne tzw. trofiejne bataliony, masowo grabiące dzieła sztuki i wywożące je do ZSRS.
Według licznych relacji świadków sowieccy żołnierze często dokonywali bezmyślnych zniszczeń: tłukli porcelanę, meble, boazerie, klepki podłogowe, palili cenne starodruki w ogniskach.
Do dziś część zrabowanych w latach II wojny dzieł sztuki z polskich zbiorów znajduje się w muzeach w Petersburgu oraz w Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie. Kilka lat temu Rosjanie nieopatrznie zamieścili na stronie internetowej tej placówki zdjęcia obrazów z magazynów. Okazało się, że jest tam co najmniej kilkanaście obrazów skradzionych w Polsce. Od roku 2000 strona polska złożyła drogą dyplomatyczną 20 wniosków restytucyjnych obejmujących kilkanaście tysięcy pojedynczych dzieł sztuki. Wnioski zostały przekazane w trzech partiach – w 2004, 2012 i 2014 r. Rząd Federacji Rosyjskiej do tej pory ich nie rozpatrzył. Dziś wiadomo już, że Sowieci skradli Polsce podczas wojny co najmniej 35 tysięcy dzieł sztuki.
Adam Białous
