Wielkanoc to najważniejsze z katolickich świąt, a niezwykła głębia związana z jego obchodami znalazła swoje odzwierciedlenie w licznych tradycjach. Zarówno tych liturgicznych, jak i domowych, rodzinnych. Warto zwrócić uwagę na głębię czasem bezwiednie praktykowanych zwyczajów. A także odkryć te, które zostały zapomniane.
Triduum Paschalne to szczyt całego roku liturgicznego. Trwa trzy doby, jednak nie zaczyna się wraz z nadejściem kalendarzowego czwartku. Początek obchodów Triduum to Msza Święta Wieczerzy Pańskiej Wielkiego Czwartku. Wówczas to papież, biskup, a w wielu parafiach proboszcz umywa księżom lub wiernym stopy, a pamiątkę gestu Chrystusa Pana. W dawnej Polsce, gdy wiara nie była jeszcze rugowana z przestrzeni publicznej, podobny gest czynili monarchowie. Jak pisze bp Józef Wysocki w „Rytuale Rodzinnym”, myli oni „nogi poddanym, często tym najstarszym (jak podają kroniki 100, a nawet 125 letnim), a następnie służyli im przy stole”.
Wesprzyj nas już teraz!
Po tej bogatej w symbolikę liturgii często odbywała się kwesta na cele dobroczynne. Jej sensem było ukazanie wolności od dóbr ziemskich, a więc działanie przeciwne do motywowanego chciwością postępku Judasza. Obrzędy Wielkiego Czwartku praktykowano nie tylko w kościołach, ale i w domach. Tam też można zorganizować agapę na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. Od Wielkiego Czwartku Najświętszy Sakrament znajduje się w kaplicy zwanej Ciemnicą – a Kościół zachęca do Jego adoracji. Przed północą może mieć ona uroczysty charakter, później pozostaje już cisza i modlitewne skupienie.
Wielki Piątek – dzień pokuty i zadumy
Kolejny dzień, Wielki Piątek, to chyba najpoważniejszy dzień w całym roku liturgicznym. Dzień ciszy i zadumy, choć nie żałoby. Wtedy to, podobnie, jak w Środę Popielcową, obowiązuje post ścisły, jest to minimum wymagane przez Kościół. Polskie tradycje szły jednak dalej w różnorakich formach pokuty. Niektórzy np. całkowicie powstrzymywali się od napojów, na znak solidarności z Chrystusem, który na krzyżu wołał „pragnę”, a jednak nie chciał pić. Zapomnianym już chyba współcześnie przejawem umartwienia było także zasłanianie luster. Dziś, gdy zamiast luster mamy telewizję, powstrzymanie się od niej może być także formą wyrzeczenia .
Wieczorem wierni biorą udział w wielkopiątkowej procesji podzielonej na trzy części. W pierwszej ma miejsce procesja, liturgia Słowa, modlitwa powszechna za wszystkie stany Kościoła i za niewierzących. W drugiej odbywa się adoracja krzyża, a w trzeciej – Komunia św. Jest to wyjątkowo rozbudowana liturgia, w której Polacy, nawet ci nie zaglądający na co dzień do kościoła, tłumnie uczestniczą. Nie jest to jednak Msza św. – tej bowiem w ogóle się w tym dniu nie odprawia. W tym dniu warto w domu wyeksponować krzyż, stawiając go w centralnym miejscu np. na stole.
W oczekiwaniu na zmartwychwstanie
Wielka Sobota to czas radości z oczekiwania na zmartwychwstanie. Radości jeszcze cichej i stonowanej. Dzień ten kojarzy się ze święceniem pokarmów, choć dziś święconka posiada często symboliczny charakter. W dawnych wiekach jednak święcono dosłownie wszystko, co miało się znaleźć na stole. Chleb symbolizuje Ciało Chrystusa, baranek wielkanocny – pierwszą noc paschalną; jajka – budzące się wiosną życie, natomiast sól, pieprz i chrzan – gorzkie zioła, które Izraelici jedli wraz z barankiem. Starosłowiańskie i żydowskie (mozaistyczne) tradycje mieszają się tu ze sobą, co wyraża przekonanie, że wszystko, co dobre, może być własnością chrześcijan.
W dawniejszych czasach w Wielką Sobotę przynoszono do domów z kościoła poświęcony ogień. Od niego zapalano też świecę. Do dziś przetrwał natomiast zwyczaj tworzenia pisanek. Jajka były istotnym elementem obrzędowości w czasach pogańskich, po chrystianizacji zwyczajów z nimi związanych, od połowy średniowiecza weszły na stałe do wielkanocnej obrzędowości. Stricte chrześcijańskim zwyczajem jest zaś nawiedzanie grobów w różnych kościołach.
Christus resurrexit! Resurrexit vere!
Kulminacyjnym elementem Triduum jest Wigilia Paschalna składająca się z liturgii światła, czytań, liturgii chrzcielnej i Mszy paschalnej. Podczas niej trzykrotnie śpiewa się Alleluja, biją też kościelne dzwony. Zgodnie z dawnymi tradycjami do domu zabierano wodę święconą. O północy lub też o świcie w Wielką Niedzielę odbywa się rezurekcja. Potem przychodził czas na wielkanocne śniadanie. Tradycyjnie przyozdabiano go bukszpanem, barwnikiem bądź zasianą 10 dni przed Wielkanocą rzeżuchą. Na centralnym miejscu stołu warto postawić święconkę jak również wielkanocnego baranka.
Radość Wielkanocy trwa także w poniedziałek wielkanocny. W dawniejszych czasach chłopi na kielecczyźnie z samego rana kropili swoje ziemie wodą święconą. Z kolei na Podlasiu ubrani w uroczyste stroje strażacy kropili domy wodą święconą Bardziej zapomniany jest niestety inny zwyczaj – popołudniowy spacer upamiętniający wędrówkę dwóch apostołów do Emaus.
Wspominając te i inne zwyczaje wielkanocne trudno oprzeć się refleksji, że o ile kiedyś Kościół chrystianizował pogańskie zwyczaje związane np. z naturą i jej kultem, tak dziś dokonuje się proces odwrotny. To neopogański świat zachowując Wielkanoc jako czas wolny od pracy, nadaje temu świętu niechrześcijańską treść. Święto Zmartwychwstania Pańskiego staje się niejasną przerwą wiosenną (spring holidays). Towarzyszy temu konsumpcyjna moda, tak aby – wbrew nauce płynącej z Ewangelii o Marcie i Marii – wymiar doczesny świąt przesłonił ten nadprzyrodzony i stał się celem samym w sobie.
Marcin Jendrzejczak
